Hemochromatoza (nadmiar żelaza) - objawy, przyczyny, leczenie, skutki

Za wysokie żelazo – kiedy normy są przekroczone?

Najczęstszym badaniem jakie wykonuje się z polecenia lekarza pierwszego kontaktu jest morfologia, z którą to równolegle określa się poziom żelaza we krwi. Prawidłowe stężenie żelaza w surowicy u osób dorosłych wynosi u mężczyzn 17,7–35,9 µmol/l i u kobiet 1–30,1 µmol/l. Natomiast w przypadku młodszych pacjentów wyglądają one następująco:

• normy żelaza u młodzieży 4,8-24,7 μmol/l,
• normy żelaza u dzieci  4,5-17,2 μmol/l,
• normy żelaza u niemowląt  4,8-19,5 μmol/l.

Zwykle poziom ten jest zbyt niski. Niedobór żelaza to problem, który wymaga uzupełnienia pierwiastka w diecie, a utrzymujący się zbyt długo prowadzić może do rozwoju niedokrwistości i anemii. Kiedy natomiast występuje nadmiar żelaza we krwi, dla lepszego zobrazowania problemu, określa się dodatkowo stopień wysycenia tkanek żelazem oraz poziom transferryny w surowicy. Hemochromatoza to głównie problem wysokiego poziomu żelaza w tkankach i związane z tym ich uszkodzenia. Bardzo ważne jest jak najszybsze wykrycie zaburzenia i określenie przyczyny. Wszystko po to, aby zapobiec  późnym powikłaniom nadmiaru żelaza w organizmie.

Właściwości żelaza – przeczytaj artykuł.

Żelazo to pierwiastek, którego właściwa ilość w surowicy i tkankach jest niezwykle ważna. Odpowiada on za wiele procesów, m.in. bierze udział w transporcie tlenu, syntezie niektórych neuroprzekaźników, zapewnia prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego i odpornościowego. Ze względu na te istotne właściwości organizm wykształcił wiele mechanizmów odpowiedzialnych za regulację jego poziomu w organizmie. Tym bardziej, że jego nadmiar, ze względu na wysoki potencjał pierwiastka do tworzenia rodników uszkadzających DNA i białka komórkowe, bywa toksyczny. Żelazo pozyskiwane jest przez absorbcję z pożywienia oraz w procesie reutylizacji, np. podczas niszczenia erytrocytów. Żelazo pochodzące ze zbilansowanej diety wchłania się zaledwie w około 10%. Nie mniej jednak jest to ilość zaspokajająca dzienne zapotrzebowanie człowieka. Efektywność tego procesu zwiększa się wraz ze wzrostem potrzeb organizmu. Dlatego też u osób z niedoborem pierwiastka obserwuje się nawet 15-krotny wzrost wchłanialności żelaza pochodzącego z pożywienia. Kiedy te mechanizmy regulujące zawodzą pojawia się wysoki poziom żelaza. Jego eliminacja z organizmu nie jest łatwa, ponieważ jedynie niewielkie ilości pierwiastka usuwane są wraz z potem, krwią oraz złuszczającym się nabłonkiem. Brak efektywnych fizjologicznych procesów usuwania nadmiaru żelaza sprzyja jego kumulacji w organizmie, co prowadzi do toksyczności i rozwoju licznych chorób.

Nadmiar żelaza przyczyny

Wyróżnia się nadmiar żelaza (hemochromatoza) pierwotny i wtórny, a także postać mieszaną. W każdym przypadku patomechanizm zaburzeń jest nieco inny.

Hemochromatoza pierwotna dotyczy osób, które urodziły się z dwoma zmutowanymi kopiami genu HFE. Na skutek zaburzenia dochodzi do nadmiernego wchłaniania się żelaza z pożywienia w komórkach nabłonka jelit i kumulacji pierwiastka w tkankach. Pierwsze objawy choroby pojawiają się zwykle dopiero u osób dorosłych.

Do wystąpienia pełnoobjawowej hemochromatozy konieczne jest posiadanie po jednej zmutowanej kopii genu HFE. Każda z nich pochodzi od jednego rodzica. Szacuje się, że nawet 1 na 8 osób posiada tego typu błąd genetyczny i jest nosicielem zmutowanego genu.

Hemochromatoza wtórna, podobnie jak postacie mieszane, występuje gdy ilość żelaza przyjmowanego wraz z pokarmem jest za duża (nadmiar żelaza po suplementacji), spada jego zużycie w organizmie, co może mieć związek z zaburzeniami układu krwiotwórczego, dochodzi do rozpadu erytrocytów, uwalniane jest żelazo zmagazynowane w wątrobie (na skutek m.in. wirusowego zapalenia wątroby, alkoholowej choroby wątroby czy też niealkoholowego stłuszczenia wątroby) bądź też po licznych transfuzjach krwi. Nawet jeśli nadmiar żelaza w organizmie będzie kumulowany w tkankach to hemochromatoza wtórna rzadko generuje uszkodzenia narządów wewnętrznych. Jej przyczyną nie są zaburzenia genetyczne i nie jest to schorzenie dziedziczne.

Hemochromatoza diagnostyka

Jeśli w badaniu krwi zaobserwowano podwyższony poziom żelaza kolejnym krokiem jest określenie stopnia wysycenia nim tkanek. W tym celu oznacza się zdolność wiązania żelaza przez surowicę. Stosunek poziomu żelaza do zdolności jego wiązania razy 100 % to wysycenie transferryny żelazem.  Transferryna to białko nośnikowe, które wiąże wolne żelazo we krwi i odpowiada za jego transport. Poziom wysycenia białka transportowego na poziomie powyżej 60% u mężczyzn i ponad 50% u kobiet może wskazywać na hemochromatozę pierwotną. Dla potwierdzenia diagnozy wykonuje się wówczas testy genetyczne, mające na celu określenie mutacji w obrębie genu HFE. W jakim wypadku wykonuje się tego typu oznaczenia? Hemochromatoza badanie genetyczne – u kogo powinno zostać wykonane?

• W przypadku wystąpienia niepokojących pierwszych objawów wysokiego żelaza,
• U osób, u których w najbliższej rodzinie wykryta została choroba.

Ważne, aby przed badaniem na poziom wysycenia transferryny żelazem nie spożywać żadnych posiłków od godzin wieczornych i nie stosować również preparatów zawierających żelazo oraz witaminę C. Mogą one wpływać niekorzystnie na wynik testu.

Wysokie żelazo działa toksycznie na wiele narządów. Ważne, aby równolegle wykonać również badania diagnostyczne, które pomogą oszacować ich ewentualne uszkodzenia. Najbardziej zagrożone są zwykle wątroba, stawy, narządy płciowe, czy też układ sercowo-naczyniowy.  Zaleca się wykonanie USG, tomografii komputerowej, rezonansu magnetycznego (jamy brzusznej), oznaczenia aktywności enzymów wątrobowych, a w szczególnych przypadkach biopsji wątroby.

Nadmiar żelaza objawy

Hemochromatoza pierwotna ma charakter postępujący. Oznacza to, że pierwsze objawy choroby pojawiają się w wieku 20-40 lat i są dość niecharakterystyczne. Jeśli w tym okresie nie zostanie postawiona właściwa diagnoza i podjęte leczenie wówczas po 40. roku życia u pacjenta da się zaobserwować pełnoobjawową hemochromatozę. W przypadku schorzenia o charakterze wtórnym objawy również mają charakter postępujący.

Hemochromatoza objawy początkowe:

• znużenie,
• osłabienie,
• uczucie ciągłego zmęczenia i brak energii,
• spadek masy ciała,
• bóle stawów,
• spadek libido, a nawet całkowita utrata popędu seksualnego,
• zaburzenia miesiączkowania, a nawet przedwczesna menopauza u kobiet,
• dolegliwości żołądkowo-jelitowe, w tym ból brzucha.

Niestety ze względu na małą specyficzność objawów hemochromatoza we wczesnym stadium jest rzadko rozpoznawana. Chyba że choroba już wcześniej wystąpiła w rodzinie, a informacja ta została podana do wiedzy lekarza, przeprowadzającego wywiad z pacjentem. W badaniu obrazowym obserwuje się powiększoną wątrobę, a w oznaczeniu biochemicznym na podstawie próbki krwi pojawiają się nieprawidłowe wartości enzymów wątrobowych. Charakterystyczne w przebiegu choroby są również przebarwienia na skórze. Hemochromatoza objawy skórne: w miejscach odsłoniętych pojawiają się ciemne plamy z metalicznym połyskiem, związane z miejscową nadmierną pigmentacją na skutek punktowego gromadzenia się żelaza i melaniny w skórze. Zanika również owłosienie w okolicy łonowej, dołach pachowych oraz na twarzy. Toksyczne oddziaływanie żelaza na ośrodkowy układ nerwowy skutkuje licznymi zaburzeniami. Nadmiar żelaza objawy neurologiczne: to wspomniane wcześniej chroniczne zmęczenie i brak energii do działania, ale także problemy ze snem czy też zaburzenia funkcji poznawczych (uczenia się, myślenia, kojarzenia, czytania ze zrozumieniem, komunikacji).

Postępująca choroba daje coraz więcej objawów związanych z rozwojem zaburzeń układów i narządów. Pojawiają się zatem symptomy marskości wątroby, cukrzycy, niewydolności serca czy zaburzeń gruczołów wewnątrzwydzielniczych (m.in. niewydolność tarczycy). Początkowo nadmiar żelaza gromadzony jest w jelitach, wątrobie oraz drogach żółciowych i powoduje ich uszkodzenie. Następnie z krwią w połączeniu z transferryną trafia do narządów, gdzie występuje duże zagęszczenie receptorów odpowiadających temu białku nośnikowemu. Są to mięsień sercowy, trzustka i przysadka mózgowa, ale także nerki czy płuca. Objawy hemochromatozy mają związek z uszkodzeniami tych narządów. Dlatego coraz częściej porusza się tego typu zaburzenia mające wyjaśnić patogenezę chorób, tj. nadmiar żelaza a tarczyca, nadmiar żelaza a nerki,

Czy nadmiar żelaza szkodzi? – skutki zdrowotne

Ferrytyna to białko, które magazynuje nieaktywne żelazo w tkankach i w razie zwiększonego zapotrzebowania uwalnia pierwiastek. Patologiczny wzrost stężenia tego białka w organizmie oznacza, że ilość żelaza zmagazynowanego w tkankach jest przekroczona. Górna granica normy dla ferrytyny wynosi 200-300 ng/ml. Może to wiązać się z poważnymi zaburzeniami zdrowotnymi. Nie mniej jednak gdy jej stężenie przekracza 100-150 ng/ml znacznie wzrasta ryzyko wielu chorób, m.in. cukrzycy, schorzeń sercowo-naczyniowych czy też niewydolności tarczycy.  

Nadmiar żelaza skutki zdrowotne w przypadku braku podjęcia leczenia hemochromatozy:

• zapalenie stawów,
• cukrzyca,
• marskość wątroby,
• rak wątroby,
• impotencja,
• bezpłodność męska,
• niewydolność hormonalna jąder,
• zaburzenia sercowo-naczyniowe.

Nieleczona hemochromatoza jest chorobą śmiertelną. Przy braku podjęcia odpowiedniej terapii ryzyko zgonu w ciągu 5 lat wzrośnie niemal o 60%. Najczęstszą bezpośrednią przyczyną śmierci są uszkodzenia wątroby, ale znaczenie mają również dysfunkcje kardiologiczne w obrębie mięśnia sercowego. Oto wyjaśnienie niektórych mechanizmów związanych z rozwojem chorób, a stężeniem żelaza w tkankach:

• Nadmiar żelaza a nowotwór

Występuje znaczący związek pomiędzy stężeniem żelaza i ferrytyny we krwi a ryzykiem rozwoju choroby nowotworowej. Obniżenie ilości zmagazynowanego żelaza prowadzi do spadku częstości występowania raka. W końcu pierwiastek ten ze względu na swoją wysoką reaktywność jest źródłem wolnych rodników tlenowych, które prowadzą do uszkodzenia struktur komórkowych i uruchamiają procesy chorobowe.

• Podwyższony poziom żelaza we krwi a ryzyko chorób sercowych

Wzrost stężenia ferrytyny we krwi znacząco wpływa na ryzyko zawału mięśnia sercowego. Wysoki poziom cholesterolu, ale wraz podwyższonymi zasobami żelaza, również zwiększa ryzyko chorób serca.

• Nadmiar żelaza we krwi – przyczyny cukrzycy

Nadmiar żelaza w organizmie upośledza działanie insuliny i zmniejsza wrażliwość tkanek na działanie hormonu. Osoby z wysokim stężeniem ferrytyny wykazują większą insulinooporność.

Przedawkowanie żelaza w ciąży

W ciąży zarówno niedobór, jak i nadmiar żelaza bywa niebezpieczny. Więcej na ten temat znaleźć można w artykule: Żelazo w ciąży . Co oznacza nadmiar żelaza w organizmie ciężarnej? Zwiększa ryzyko rozwoju cukrzycy ciążowej, która po porodzie może przekształcić się w cukrzycę typu 2. Samo zaburzenie metabolizmu gospodarki węglowodanowej zwiększa ryzyko przedwczesnego porodu i wystąpienia wad wrodzonych u dziecka. Natomiast u kobiety może doprowadzić do rozwoju nadciśnienia, uszkodzenia nerek i częstszej zachorowalności na infekcje dróg moczowych. Co więcej sam wysoki poziom żelaza w organizmie mamy może niekorzystnie wpływać na płód i przebieg ciąży. Zwrócić należy szczególną uwagę na zaburzenia perforacji łożyska i nieprawidłowy przepływ płynów, ryzyko przedwczesnego porodu i niską wagę urodzeniową dziecka.

Nawet w przypadku predyspozycji genetycznych u ciężarnej do występowania hemochromatozy, znaczenie ma podaż żelaza w diecie. Dlatego też warto zwrócić uwagę, że wiele suplementów dla kobiet w ciąży zawiera w swoim składzie żelazo, a niektóre nawet jego sporą ilość. Uzupełnianie w diecie żelaza powinno jednak odbywać się zawsze po konsultacji z lekarzem i po wcześniejszym wykonaniu badania krwi, mającym na celu oznaczenie poziomu pierwiastka.

Jak usunąć nadmiar żelaza z organizmu? – leczenie

Skoro wiadomo już co powoduje nadmiar żelaza w organizmie i jakie są przyczyny oraz skutki takiego zaburzenia, warto zastanowić się jak wygląda leczenie hemochromatozy. Terapia, rozpoczęta odpowiednio wcześnie, jest tutaj bardzo ważna, ponieważ pozwala uchronić pacjenta przed trwałymi uszkodzeniami narządów i układów. Warto jednak podkreślić, że hemochromatoza pierwotna, rozwijająca się na skutek mutacji genowej jest schorzeniem nieuleczalnym. Właściwe postępowanie terapeutyczne oraz odpowiednia dieta pozwalają jednak na normalne życie pacjentom obciążonym chorobą.

Hemochromatoza leczenie – najistotniejsze są tutaj upusty krwi oraz dieta uboga w żelazo i witaminę C. Najprostszą i przynoszącą najlepsze efekty terapeutyczne, metodą jest regularna flebotomia czyli upusty krwi. Wykonuje się  je 1-2 razy w tygodniu w ilości 500 ml pełnej krwi. Pozwala to na eliminację żelaza związanego z hemoglobiną. Proces ten jest jednak długotrwały i może trwać nawet do 2 lat. Po tym okresie prowadzone jest leczenie podtrzymujące. Polega ona na przeprowadzaniu upustów kilka razy do roku. Podczas terapii konieczne jest stałe monitowanie wszystkich innych parametrów morfotycznych krwi, a także transferryny i żelaza. Zasady upuszczania krwi są zbliżone do tych obowiązujących pacjentów podczas oddawania krwi do celów krwiolecznictwa. Pacjent zgłaszający się do jednostki powinien być nawodniony i wypoczęty, a po wykonaniu flebotomii musi wstrzymać się od zwiększonej aktywności fizycznej przez ok. 24 godziny. Mimo tego, że metoda ta jest bardzo bezpieczna występują też pewne przeciwwskazania do upustów krwi. Są to m.in. niedokrwistość czy też zbyt małe stężenie białek w surowicy. Wówczas sięga się po inne środki – rozwiązanie stanowi: nadmiar żelaza leczenie farmakologiczne. Pacjentom podaje się deferoksaminę, deferazyroks lub deferypron. Leki te chelatują żelazo. Pierwiastek w związanej formie jest wydalany z organizmu. Są one jednak mniej skuteczne niż upusty krwi i wywołują szereg działań niepożądanych.

Pacjent zmagający się z nadmiarem żelaza w organizmie powinien chronić wątrobę przed potencjalnymi uszkodzeniami. Dlatego ważne są szczepienia przeciwko WZW B i A. Ponadto zalecane są dla nich również coroczne szczepienia przeciwko grypie.

Odnosząc się do zaleceń dietetycznych dla pacjentów z hemochromatozą należy zwrócić uwagę na to, że:

• nie zaleca się dodatkowej suplementacji żelaza i witaminy C,
• obowiązuje zakaz spożywania alkoholu, ponieważ zwiększa on wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego,
• należy unikać produktów spożywczych bogatych w żelazo, dlatego też rekomenduje się rezygnację z m.in. z mięsa,
• dopuszcza się spożywanie warzyw i owoców zawierających witaminę C, ale oddzielając je od produktów zawierających żelazo, np. mięsa,
• warto sięgać po nabiał w dużych ilościach.

Więcej informacji znaleźć można w artykule: Dieta przy nadmiarze żelaza . Nie tylko witamina C zwiększa przyswajalność żelaza. Warto zwrócić uwagę również na kwas foliowy i witaminę B12. Składniki te znajdują się w wielu preparatach witaminowych. U osób z hemochromatozą suplementacja powinna być zawsze uzasadniona i prowadzona w sposób rozważny.

Właściwy poziom żelaza w organizmie jest bardzo ważny. Niebezpieczny jest zarówno jego niedobór, jak i za wysokie stężenie. Wysoki poziom żelaza jest toksyczny i prowadzi do uszkodzeń wielonarządowych, a nieleczony może zwiększać ryzyko wielu chorób (marskość, a nawet rak wątroby, niewydolność , a z czasem zawał serca, niedoczynność tarczycy, cukrzycy), a nawet doprowadzić do śmierci pacjenta. Co powoduje nadmiar żelaza w organizmie? Wiele czynników m.in. zwiększona absorpcja pierwiastka z pożywienia, uwalnianie żelaza zmagazynowanego w wątrobie na skutek jej uszkodzenia czy też nadmierna suplementacja. Ewentualne stosowanie preparatów z żelazem powinno być prowadzone w sposób rozważny, najlepiej po wykonaniu wcześniejszych badań krwi. Ważne jest to szczególnie w ciąży oraz u osób rodzinnie obciążonych hemochromatozą, schorzeniem  polegającym na nadmiernym gromadzeniu się żelaza w organizmie.