Kortyzol – co to jest, normy, badanie i objawy zaburzeń poziomu hormonu stresu

Kortyzol – co to jest?

Kortyzol, potocznie zwany hormonem stresu, to ludzki hormon należący do glikokortykosteroidów. W organizmie produkowany jest przez korę nadnerczy, jednak jego wydzielanie wymaga kilku etapów kontrolowanych przez oś podwzgórze-przysadka-nadnercza. Gdy poziom kortyzolu spada, podwzgórze mózgu uwalnia kortykotropinę (CRH), która następnie pobudza przysadkę mózgową do wydzielania hormonu ACTH. To dopiero ACTH stanowi jasny sygnał dla nadnerczy, aby produkowały kortyzol. Zrozumienie tego procesu jest ważne, bowiem zachwianie równowagi na którymkolwiek z etapów może prowadzić do nadmiernego wzrostu lub spadku stężenia kortyzolu we krwi, a w efekcie do różnych chorób.

Warto wiedzieć, że stężenie kortyzolu w trakcie dnia się zmienia. Najwyższe stężenie występuje rano, a później stopniowo się obniża.

Kortyzol – za co odpowiada?

Działanie kortyzolu wpływa na wiele procesów fizjologicznych, na niemal wszystkie tkanki organizmu oraz ułatwia pracę innych hormonów. Jego głównym celem jest przygotowanie organizmu na funkcjonowanie w warunkach stresowych. Pomaga więc pozyskać energię, skupić się i dostosować ciało do nadchodzącego wysiłku. Na czym dokładnie polega działanie hormonu stresu?

Po pierwsze kortyzol wywiera efekt na gospodarkę cukrów. Podwyższa poziom glukozy we krwi, będącej przenośnikiem energii dla komórek. Przygotowuje również zapasy energii na przyszłość, przechowując je w postaci glikogenu w wątrobie. Ponadto kortyzol kieruje glukozę tylko do kluczowych organów, takich jak mózg, mięśnie i serce. Reszta tkanek zmniejsza w tym czasie wrażliwość na insulinę, która umożliwia wnikanie glukozy do komórek.

Po drugie hormon stresu ma też niebagatelny wpływ na metabolizm białek. Pobudza ich rozpad, aby z uwolnionych aminokwasów uzyskać energię. Ale to nie wszystko – kortyzol, aby oszczędzać budulec, hamuje syntezę i rozkład białek takich jak kolagen w mięśniach, kościach, tkance łącznej skóry i naczyń krwionośnych. Przez długotrwały stres mogą w tych miejscach powstawać ubytki prowadzące do zaników mięśniowych, kruchości naczyń, osteoporozy i rozstępów.

Po trzecie kortyzol pośrednio nasila rozpad tłuszczy, również w celu otrzymania energii. Jednocześnie pobudza apetyt, żeby nakłonić nas do dostarczenia pożywienia. Aby organizm mógł maksymalnie pozyskać składniki odżywcze, hormon stresu zwiększa też wydzielanie kwasu solnego w żołądku. Jest to sposób na przygotowanie do trawienia.

Co się dzieje dalej? Kortyzol oddziałuje na serce, przyspieszając jego akcję i zwiększając kurczliwość. Wzrasta również ciśnienie krwi, co ułatwia rozprowadzanie tlenu i składników odżywczych po tkankach. Nakarmiony i dotleniony mózg może wydajniej pracować, ułatwiając koncentrację, skupienie, analizowanie sytuacji i zapamiętywanie. 

Aspektem, który dobrze poruszyć, jest również wpływ hormonu stresu na układ odpornościowy. Wysoki poziom kortyzolu we krwi ma działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne. Wyciszenie stanu zapalnego i obniżenie odporności pomaga zachować siły. Zbicie gorączki i ograniczenie obrzęków sprzyja zachowaniu jasności myślenia.

Na koniec warto wspomnieć, że kortyzol w celu oszczędzania energii hamuje wiele procesów. Należy do nich m.in. wchłanianie jonów wapnia i fosforanów w jelitach. Niezbyt istotna dla kortyzolu wydaje się także witamina D, której przyswajanie przy wysokim stężeniu hormonu zmniejsza się, co może prowadzić do niedoborów.

Dlaczego kortyzol jest zbyt niski lub zbyt wysoki?

Przyczyny zachwiania poziomu kortyzolu we krwi mogą być różne. Niskie stężenie hormonu stresu zazwyczaj wywołane jest przez uszkodzenie nadnerczy, powstałe m.in. w wyniku autoimmunologicznego zespołu Addisona, zakażeń, nowotworów czy zatorów. Za zbyt wysoki poziom kortyzolu najczęściej odpowiadają zaś zażywane leki takie jak kortykosteroidy, nadczynność kory nadnerczy i nowotwory. Podwyższenie poziomu tego hormonu we krwi wywołuje również nadmierny stres.

Zespół objawów, które są spowodowane bardzo dużym nadmiarem kortyzolu we krwi nazywamy zespołem Cushinga. Warto przy tym zaznaczyć, że do przyczyn tej choroby nie należy stres, a nowotwory, nadczynność nadnerczy i zażywane leki.

Kortyzol – objawy podwyższonego i obniżonego kortyzolu

Zarówno niskie jak i wysokie stężenie hormonu stresu we krwi negatywnie odbija się na zdrowiu, prowadząc do szeregu nieprzyjemnych symptomów. Oto typowe objawy nadmiaru kortyzolu:

●        zwiększenie masy ciała – szczególnie na twarzy i w pasie, gdzie często obecny jest tzw. brzuch kortyzolowy, 

●        nadmierny apetyt i pragnienie, 

●        podwyższony cukier, insulinooporność, 

●        nadciśnienie, 

●        obrzęki nóg,

●        ból i osłabienie kości, osłabienie mięśni i zaniki mięśniowe,

●        problemy z gojeniem się ran, szerokie rozstępy, trądzik,

●        problemy z koncentracją i pamięcią, obniżenie nastroju, chwiejna równowaga emocjonalna, bóle i zawroty głowy, 

●        obniżenie odporności i częste infekcje,

●        niska potencja u mężczyzn, zaburzenia cyklu miesiączkowego i nadmierne owłosienie u kobiet, 

●        bóle żołądka i tworzenie się nadżerek.

Niski poziom kortyzolu również wywołuje negatywne symptomy. Do objawów niskiego kortyzolu należą:

●        utrata wagi, przewlekłe zmęczenie i osłabienie mięśni, bóle mięśni i stawów,

●        niedociśnienie, zasłabnięcia,

●        ciemnienie skóry z brunatnymi przebarwieniami pojawiającymi się szczególnie na łokciach, w liniach zgięć dłoni, na grzbiecie i bliznach,

●        brak apetytu, nudności, biegunki,

●        zła tolerancja sytuacji stresowych.

>> Dowiedz się więcej o podwyższonym hormonie stresu w artykule "Jak obniżyć kortyzol? "

Kortyzol – badanie

Jak badać kortyzol? Aby sprawdzić poziom kortyzolu, najczęściej wykonuje się poranne badanie krwi. Są jednak wyjątki – lekarz może potrzebować próbek krwi pobranych kilkukrotnie w ciągu doby lub w nocy. Wszystko zależy od konkretnej sytuacji pacjenta. Inną metodą jest test z moczu, a dokładniej z dobowej zbiórki moczu. Popularność zyskuje również badanie na kortyzol ze śliny, które stanowi dobre rozwiązanie dla pacjentów, obawiających się standardowego pobierania krwi.

O czym warto pamiętać, sprawdzając poziom kortyzolu? Na tydzień przed badaniem nie powinno się stosować leków sterydowych i ich pochodnych m.in. prednizonu, hydrokortyzonu, testosteronu, antykoncepcji hormonalnej. Dlatego ważne jest, aby przed testem skonsultować się z lekarzem, który wyda odpowiednie zalecenia.

Kiedy badać kortyzol?

O tym kiedy należy sprawdzić poziom hormonu stresu, decyduje lekarz. Zazwyczaj medyk kieruje na badanie kortyzolu:

●        jeżeli występują objawy niedoboru kortyzolu,

●        jeżeli występują objawy nadmiaru kortyzolu, 

●        w celu monitorowania terapii lekami sterydowymi.

A o której godzinie najlepiej zbadać poziom kortyzolu? Zazwyczaj lekarz zaleca badanie o godzinie 8:00. To właśnie wtedy stężenie hormonu stresu jest najwyższe. Istnieją jednak sytuacje gdy kortyzol bada się o innych porach dnia np. o północy. O tym decyduje lekarz, który zna objawy i historię konkretnego pacjenta. Przed badaniem zalecana się zadbać co najmniej 8-godzinny sen, odpoczynek i wyciszenie. Należy pamiętać, że na badanie trzeba stawić się na czczo.

Kortyzol norma ug/dl

Norma kortyzolu zależna jest od tego czy badamy mocz, krew, czy ślinę oraz od godziny pobrania materiału. Warto wiedzieć, że istnieją różne jednostki, w których można oznaczać hormon stresu. Najczęściej spotykane to ug/dl (mikrogram na decylitr) oraz nmol/l (nanomol na litr).

Kortyzol norma we krwi:

●        Surowica – rano: 5–25 µg/dl lub 138–690 nmol/l

●        Surowica – popołudnie: 5–15 µg/dl lub 138–414 nmol/l,

●        Surowica – noc: 0–10 µg/dl lub 0–276 nmol/l.

Kortyzol norma w moczu:

●        Dobowa zbiórka moczu – 20–70 µg/24 h lub 55–193 nmol/24 h.

Kortyzol norma w ślinie:

●        Ślina – rano: około 0,3 µg/dl,

●        Ślina – wieczór lub noc: poniżej <0,1 µg/dl.

Normy podawane przez laboratoria mogą się od siebie różnić. Interpretacji wyniku powinien dokonać doświadczony lekarz w oparciu o przypadek konkretnego pacjenta, inne wyniki jego badań i objawy, z którymi przychodzi.

Nieprawidłowy poziom kortyzol we krwi – i co dalej?

Dalsze kroki, które należy podjąć w przypadku nieprawidłowego poziomu kortyzolu we krwi, zależą od przyczyny tego stanu. Jeżeli kortyzol jest zbyt niski lub zbyt wysoki z powodu chorób, takich jak zespół Cushinga czy choroba Addisona, lekarz dobiera leczenie. Może obejmować zażywanie leków, zabieg chirurgiczny lub chemioterapię w przypadku nowotworu.

Bardzo często zdarza się, że normy kortyzolu są przekroczone przez nadmierny stres. W takich sytuacjach efektywna może okazać się zmiana stylu życia – wprowadzenie technik relaksacyjnych, aktywności fizycznej i zdrowej diety. Dodatkową pomoc stanowi suplementacja ashwagandhą, różeńcem górskim, kwasami omega-3 czy tryptofanem. W aptekach dostępne są także łagodne leki na uspokojenie bez recepty. WIele osób czerpie korzyść również z psychoterapii, na której można nauczyć się wielu skutecznych sposobów radzenia sobie ze stresem.

>> Przeczytaj również artykuł "Ashwaganda – właściwości lecznicze".

Produkowany przez nadnercza kortyzol reguluje metabolizm cukrów, białek i tłuszczy. Wpływa również na pracę serca, mózgu i odporności, a wszystko po to, aby przygotować organizm na sytuacje stresowe. Objawy towarzyszące nieprawidłowej wartości kortyzolu we krwi są bardzo różne – od wahań ciśnienia krwi, przez zaburzenia apetytu i zmianę wagi, aż po zmiany skórne. Gdy istnieje podejrzenie, że poziom hormonu stresu jest zbyt niski lub zbyt wysoki, warto wykonać badanie krwi i zasięgnąć porady lekarza, który dobierze odpowiednie leczenie.