Niedobór sodu (hiponatremia) – przyczyny, objawy, leczenie

Czym jest hiponatremia?

Hiponatremia to inaczej niedobór sodu. Mówimy o nim, gdy stężenie sodu w surowicy spada poniżej 135 mmol/l, choć między laboratoriami mogą istnieć niewielkie różnice w wartościach granicznych prawidłowego stężenia sodu. Poziom tego pierwiastka jest utrzymywany w dość ścisłym zakresie 135-145 mmol/l. Warunkuje to zachowanie równowagi wodno-elektrolitowej organizmu, co przekłada się na jego prawidłowe funkcjonowanie.

Sód poniżej normy nie zawsze odnosi się do samej (niskiej) zawartości tego pierwiastka. Częściej świadczy on raczej o zbyt niskiej ilości sodu w organizmie w stosunku do całkowitej ilości wody. Do rozwoju hiponatremii dochodzi więc, gdy zaburzona zostaje proporcja między ilością sodu a ilością wody. Niski sód może współistnieć z innymi zaburzeniami elektrolitowymi. Elektrolity, a dokładniej ich prawidłowe stężenie w organizmie jest niezbędne dla zachowania optymalnej pracy wszystkich narządów i układów. Przy niskim poziomie sodu często rozpoznawany jest też nieprawidłowy poziom potasu.

Hiponatremia, w zależności od poziomu sodu, może mieć charakter:

·         łagodny – stężenie sodu wynosi 130-134 mmol/l,

·         umiarkowany – przy stężeniu sodu 125-129 mmol/l,

·         ciężki – gdy poziom sodu spada poniżej 125 mmol/l.

Niedobór sodu rozpoznawany jest przy stężeniu sodu w surowicy poniżej 135 mmol/l. Rzadziej jest on wynikiem zmniejszenia ilości samego sodu, a znacznie częściej rozwija się wskutek zwiększenia objętości wody prowadzącego do rozcieńczenia obecnych w niej składników.

Niedobór sodu – przyczyny

Niski sód – przyczyny hiponatremii mogą być różne. Stan ten może rozwinąć się w wyniku nadmiernego wydzielania wazopresyny. Wazopresyna jest hormonem kluczowym dla utrzymania równowagi wodnej w organizmie. Gdy jego poziom nadmiernie wzrasta, woda zaczyna być w większym stopniu wchłaniana zwrotnie w nerkach. W konsekwencji zwiększa się objętość wody przy jednoczesnym jej rozcieńczeniu – stężenie sodu spada. Do nadmiernego wydzielania wazopresyny może dojść w przebiegu ciężkich infekcji płuc, astmy oskrzelowej, niewydolności oddechowej, wybranych chorób nowotworowych, chorób ośrodkowego układu nerwowego, a także w wyniku stosowania niektórych leków przeciwpsychotycznych, przeciwpadaczkowych i cytostatycznych.

Niski poziom sodu może być też wynikiem nadmiernej utraty wody i elektrolitów, jeśli straty te są częściowo wyrównywane jedynie płynami ubogimi w elektrolity. Taka sytuacja może mieć miejsce, jeśli pacjent zmaga się z długotrwałymi wymiotami lub biegunką, czy też intensywnie się poci przez długi czas. Dochodzi wówczas do utraty nie tylko wody, ale również elektrolitów, w tym sodu. Jeśli chory nie będzie skutecznie nawadniał organizmu i regularnie uzupełniał tracone elektrolity, może dojść do rozwoju hiponatremii.

Niski sód w organizmie może rozwinąć się również wtedy, gdy pacjent choruje na poważne schorzenia nerek. Choroba nerek może skutkować zaburzonym wydalaniem wody i jej zatrzymywaniem w organizmie. Inną przyczyną jest też niskie spożycie sodu. Źródła sodu w diecie to przede wszystkim sól kuchenna oraz wszelkie inne produkty spożywczych, które ją zawierają. W Polsce znacznie częściej obserwuje się nadmierne spożycie sodu. Zdarza się jednak, że pacjenci obawiając się zbyt dużej ilości sodu i związanego z tym negatywnego wpływu na ciśnienie tętnicze krwi, starają się jak najbardziej wyeliminować ten składnik z diety. Może być to jednak zgubne szczególnie dla pacjentów w starszym wieku, u których gospodarka sodowa ulega zmianom i przy niskim spożyciu sodu może dojść do nadmiernego wydalania tych jonów z organizmu.

Podobnie jak w przypadku rozpoznawania innych zaburzeń elektrolitowych, może wystąpić też tzw. hiponatremia rzekoma. Mimo prawidłowego stężenia sodu wyniki badań wskazują na jego obniżenie, czego przyczyną może być np. zbyt wysoki poziom lipidów. Hiponatremia rzekoma obserwowana jest jednak bardzo rzadko.

Niski sód – objawy

Zarówno hipernatremia  (podwyższony poziom sodu), jak i hiponatremia mogą powodować określone objawy. Ich wystąpienie oraz nasilenie zależy w istotnym stopniu od ciężkości hiponatremii oraz szybkości jej narastania.

Niedobór sodu – objawy łagodnej hiponatremii są skąpe. Podobnie jak objawy niedoboru sodu o większym nasileniu, który jednak rozwija się powoli i stopniowo. Pacjent może czuć się osłabiony i splątany. Może też zmagać się z bólami głowy, zaburzeniami koncentracji oraz nudnościami. Niewielki niedobór sodu może też nie powodować żadnych objawów. Łagodne zaburzenia elektrolitowe często wykrywane są przypadkowo.

Brak sodu w organizmie – objawy ciężkiej hiponatremii najczęściej są już zauważalne. Oprócz nudności występują też wymioty. Inne powodowane przez niedobór sodu w organizmie symptomy to:

·         apatia, nadmierna senność,

·         śpiączka,

·         drgawki,

·         nadpobudliwość, niepokój,

·         kurcze mięśni.

Niedobór sodu – skutki zaburzeń elektrolitowych mogą prowadzić też do wystąpienia objawów świadczących o odwodnieniu. Można wówczas zauważyć suchość skóry i błon śluzowych, wzrost pragnienia, przyspieszone bicie serca, spadek ciśnienia tętniczego oraz zmniejszenie ilości oddawanego moczu, który dodatkowo ma ciemne zabarwienie.

Brak sodu – objawy przy łagodnej hiponatremii często nie występują lub mają tak niewielkie nasilenie, że łatwo jest je zignorować. Mogą pojawić się bóle głowy i osłabienie. Przy cięższym niedoborze sodu występują też wymioty, kurcze mięśni, drgawki, a także nadpobudliwość lub apatia.

Brak sodu w organizmie – jak leczyć hiponatremię?

Sód poniżej normy wymaga wdrożenia odpowiedniego leczenia. Terapia zależy zarówno od ciężkości hiponatremii, jak i czasu jej trwania oraz związanych z nią objawów i ogólnego stanu pacjenta. Zawsze należy dążyć do znalezienia przyczyny niskiego poziomu sodu. Przy łagodnej hiponatremii, której przyczyną jest restrykcyjna dieta ubogosodowa, wskazane jest zwiększenie podaży sodu, o czym będzie mowa w dalszej części artykułu. Suplementy zawierające witaminy i minerały raczej nie zawierają w składzie sodu, więc nie mają zastosowania w leczeniu jego niedoboru. Wyjątkiem są elektrolity, które dostarczają do organizmu sód oraz inne pierwiastki, pomagające przywrócić równowagę wodno-elektrolitową.

Niedobór sodu często wymaga dożylnego podania roztworu chlorku sodu. Jednocześnie ważne jest regularne kontrolowanie poziomu sodu. Istotne jest stopniowe podnoszenie poziomu sodu, aby organizm miał czas na przystosowanie się do jego wzrastającego stężenia. Zazwyczaj im dłużej rozwijała się hiponatremia, tym dłuższy czas jego potrzebny, aby wyrównać poziom sodu. 

Ważne jest też znalezienie powodującej niedobór sodu przyczyny. Jeśli jest to możliwe, warto dążyć do jej wyeliminowania. Konieczne może być lepsze kontrolowanie choroby podstawowej (np. przewlekłej choroby nerek), korekta stosowanych leków czy wykrycie schorzenia, które przyczyniło się do obniżenia stężenia sodu. Nie u wszystkich pacjentów można jednak wyeliminować przyczynę hiponatremii. Konieczne jest wówczas wyrównanie poziomu sodu oraz regularne kontrolowanie jego stężenia, w celu szybkiego wykrycia zaburzeń gospodarki sodowej w przyszłości.

Oprócz przywrócenia optymalnego poziomu sodu, część chorych wymaga też wyrównania innych zaburzeń elektrolitowych. Często konieczne jest uzupełnienie potasu.

Niedobór sodu – co jeść?

Jeśli przyczyną hiponatremii jest eliminowanie sodu z diety, warto nie ograniczać jego spożycia tak restrykcyjnie. Niedobór sodu, podobnie jak jego nadmiar, może stwarzać zagrożenie dla zdrowia. Ważne jest więc zapewnienie podaży tego pierwiastka na odpowiednim – nie za wysokim i nie za niskim poziomie. 

Niedobór sodu – co jeść? Dobrym źródłem sodu jest sól kuchenna. Specjaliści rekomendują spożycie soli w ilości maksymalnie 5 g na dobę. Taka ilość zapobiega niebezpiecznemu wpływowi nadmiaru sodu na ciśnienie tętnicze krwi. Zaletą spożywania soli kuchennej jest też dostarczanie do organizmu jodu. Warto jednak pamiętać, że nie każda dostępna w sprzedaży sól jest jodowana. O ile zwykła sól kuchenna zawiera jod, o tyle np. sól himalajska może nie mieć dodanego tego składnika. Dobrze jest więc dokładnie czytać skład wybieranej soli, aby stanowiła ona nie tylko źródło sodu, ale również jodu. Dosalanie wędlin, ryb oraz innych pokarmów również dostarcza do organizmu pewną ilość sodu. Źródłem tego pierwiastka są też wspomniane już elektrolity oraz napoje przeznaczone dla sportowców. 

Rokowanie u pacjentów z niskim poziomem sodu jest w dużej mierze uzależnione od stopnia hiponatremii oraz jej przyczyny. Jeśli udaje się wyeliminować źródło obniżonego sodu oraz wyrównać jego poziom, rokowanie jest dobre, a chory wraca do zdrowia. Mniej optymistycznie wygląda sytuacja u osób z ciężką hiponatremią, u których nie można usunąć jej źródła. U tej grupy pacjentów szczególnie ważne jest regularne kontrolowanie poziomu elektrolitów i możliwie wczesne wykrycie ich ewentualnych zaburzeń.