Niedobór żelaza – objawy, przyczyny, leczenie, skutki

Niedobór żelaza w organizmie - kiedy rozpoznawana jest niedokrwistość?

Niedobór żelaza pojawia się, gdy w organizmie znajduje się niewystarczająca ilość tego pierwiastka w stosunku do potrzeb. Dostarczanie tlenu do komórek i tkanek, wpływ na pracę mięśni i funkcjonowanie układu odpornościowego to część z właściwości żelaza. Kiedy tego minerału jest zbyt mało, pogarsza się wydolność fizyczna i psychiczna. Związane z niedoborem żelaza objawy mogą być zróżnicowane. Ich stopień nasilenia często zależy od stopnia niedoboru.

Niedobór żelaza może mieć postać przedutajoną, utajoną lub jawną z niedokrwistością:

• przedutajony niedobór żelaza – w tym przypadku występuje niedobór żelaza przy dobrej morfologii. Oznacza to, że wyniki morfologii mogą być w normie, a o niedostatecznej ilości żelaza w organizmie może świadczyć obniżony poziom ferrytyny. Przy przedutajonym niedoborze żelaza spada też zawartość żelaza w szpiku,
• utajony niedobór żelaza – oprócz obniżenia stężenia ferrytyny i żelaza w szpiku, spada też stężenie żelaza w surowicy i wysycenie transferryny żelazem. Samo stężenie transferryny natomiast wzrasta. Podobnie jak wzrasta stężenie rozpuszczalnego receptora dla transferryny,
• jawny niedobór żelaza z niedokrwistością – oprócz wyżej wymienionych zmian, tutaj zauważyć już można spadek hemoglobiny. Obniżeniu ulega również wartość MCV (średnia objętość erytrocytu).

Niedokrwistość z niedoboru żelaza jest rozpoznawana, gdy stężenie hemoglobiny jest poniżej normy. Norma natomiast jest różni się w zależności od konkretnej grupy pacjentów. Niedokrwistość jest diagnozowana gdy poziom hemoglobiny jest niższy niż:

• 12 g/dl – u kobiet >15 roku życia, niebędących w ciąży,
• 11 g/dl – u kobiet w ciąży,
• 13 g/dl – u mężczyzn.

Czy niedobór żelaza jest groźny? Niedostateczna ilość żelaza w organizmie to powszechny problem, dotyczący zarówno dzieci, jak i dorosłych. Szacuje się, że z niedokrwistością z niedoboru żelaza zmaga się ok. 25% kobiet i 20% mężczyzn. Nieleczony, postępujący niedobór żelaza może prowadzić do groźnych dla zdrowia konsekwencji.

Niedobór żelaza – przyczyny

Co powoduje niedobór żelaza? Do niedoboru żelaza mogą przyczyniać się różne czynniki:

• zbyt niska podaż żelaza – niedożywienie lub świadome wykluczanie ze spożywanych posiłków produktów bogatych w żelazo może spowodować niedostarczanie do organizmu potrzebnej ilości tego składnika mineralnego,
• zaburzone wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego – wiele chorób może upośledzać wchłanianie żelaza, np. choroba Leśniowskiego-Crohna i inne choroby zapalne jelit, celiakia, choroba wrzodowa żołądka, zanikowe zapalenie błony śluzowej żołądka,
• nadmierna utrata żelaza – przy chorobach nowotworowych układu pokarmowego oraz chorobach zapalnych jelit może dojść do stałego ubywania żelaza. Nasilona utrata tego pierwiastka może wystąpić także podczas obfitych miesiączek i nawracających krwawień z nosa. Rzadziej, znacząca ilość żelaza tracona jest z moczem.

Utajony niedobór żelaza – przyczyny tego stanu mogą być zróżnicowane, choć zazwyczaj do jego rozwoju prowadzi niedostateczna podaż żelaza w diecie lub jego przewlekła, niewielka (ale jednak znacząca) utrata. Przy utajonym niedoborze żelaza, pierwiastka tego jest zazwyczaj wystarczająco dużo na pokrycie bieżących potrzeb organizmu, ale jednocześnie zbyt mało aby zgromadzić potrzebne zapasy.

Niedobór żelaza a pasożyty – jedną z możliwych przyczyn niedoboru żelaza, zarówno o postaci utajonej, jak i jawnej, jest zakażenie pasożytnicze. Dotyczy to głównie zakażenia tęgoryjcem, który przytwierdzając się do śluzówki jelita żywi się krwią gospodarza.

Niedobór żelaza – objawy

Związane z niedoborem żelaza objawy neurologiczne, fizyczne i skórne są niecharakterystyczne. Każdy z nich może bowiem świadczyć nie tylko o niedostatecznej zawartości żelaza w organizmie, ale również o wielu innych zaburzeniach i chorobach. Dlatego też, jedynie na podstawie tych symptomów, nie sposób rozpoznać niedoboru żelaza. Konieczne jest wykonanie dodatkowych badań, które pozwalają lepiej, rzetelniej ocenić gospodarkę żelazową.

Niedobór żelaza – objawy psychiczne i fizyczne mogą być bardzo różnorodne. Wśród możliwych symptomów znajdują się:

• zmęczenie, osłabienie,
• brak energii, szybkie męczenie się,
• zmiana zachowania – chwiejność emocjonalna, skłonność do irytacji, rozdrażnienie,
• bóle, zawroty głowy,
• problemy z koncentracją i pamięcią,
• zimne dłonie i stopy,
• niespokojne nogi – konieczność szybkiego poruszenia nogami, któremu towarzyszy znaczny dyskomfort,
• zaburzenia apetytu – często dochodzi do spadku apetytu, choć może również wystąpić spaczone łaknienie (ochota zjedzenia papieru czy też kredy),
• zwiększona podatność na infekcje,
• przyspieszone bicie serca, czasami również jego nierównomierny rytm,
• duszności.

Niedobór żelaza – objawy skórne często pojawiają się u osób z niedokrwistością. Skóra może być sucha i osłabiona, przez co staje się bardziej podatna na podrażnienie i uszkodzenie. Często obserwuje się też bladość skóry i błon śluzowych. Można zauważyć także osłabienie włosów oraz ich większą skłonność do wypadania. Przy znacznym niedoborze żelaza występuje również obrzęk, zaczerwienienie i pieczenie języka. Część pacjentów zmaga się z nawracającym pękaniem kącików ust.

Niedobór żelaza paznokcie - zmiany mogą dotyczyć również paznokci. Łatwiej się one łamią i pękają. W zaawansowanej postaci niedoboru, płytka paznokcia zmienia kształt, przypominając łyżeczkę.

Niedobór żelaza w organizmie – objawy to pogorszona wydolność psychiczna i fizyczna. Mogą pojawić się trudności z koncentracją uwagi, zapamiętywaniem, osłabienie i szybkie męczenie się. Część pacjentów skarży się też na wzmożone wypadanie włosów, osłabienie paznokci oraz nasiloną suchość skóry.

Utajony niedobór żelaza – objawy zazwyczaj mają niewielkie nasilenie, przez co trudno jest je od razu połączyć właśnie z niedoborem żelaza. O ile w przypadku przedutajonego niedoboru żelaza, najczęściej nie występują znaczące dolegliwości, o tyle doświadcza ich większość osób z utajonym niedoborem żelaza.

Niedobór żelaza – skutki

Niedobór żelaza a serce – niski poziom żelaza wpływa negatywnie na funkcjonowanie narządów wewnętrznych. Oprócz wymienionych wyżej objawów, może pogarszać również symptomy chorób podstawowych. Tak jest np. w przypadku niewydolności serca. Pacjenci z tą chorobą są w większym stopniu narażeni na pojawienie się niedokrwistości z niedoboru żelaza. A niedokrwistość nasila objawy niewydolności serca i pogarsza rokowanie. Dodatkowo, nawet u osób bez chorób serca, utrzymująca się znaczna niedokrwististość może skutkować przebudową mięśnia sercowego i rozwojem zapalenia w jego obrębie.

Oto inne przykłady związków między niedostateczną ilością żelaza w organizmie, a różnorodnymi stanami, objawami i nieprawidłowościami:

• niedobór żelaza a miesiączka – menstruacja wiąże się z fizjologicznym, okresowym spadkiem poziomu żelaza. Przy prawidłowej, zróżnicowanej diecie, po miesiączce stężenie żelaza powraca do odpowiedniego poziomu. Obfite krwawienia mogą jednak przyczynić się do rozwoju anemii,
• niedobór żelaza w menopauzie – u kobiet w okresie okołomenopauzalnym zwiększa się ryzyko wystąpienia obfitych lub przedłużających się krwawień miesiączkowych. Wiąże się to z utratą większej niż standardowo ilości żelaza i może skutkować wystąpieniem anemii,
• niedobór żelaza a wysokie ciśnienie – niedokrwistość z niedoboru żelaza skutkuje raczej spadkiem ciśnienia niż jego podwyższeniem. Uaktywniane są wówczas mechanizmu, które mają zapobiec nadmiernemu spadkowi ciśnienia. Może prowadzić to do magazynowania wody i sodu w organizmie,
• niedobór żelaza a wątroba – dla wątroby bardziej niebezpieczny jest nadmiar niż niedobór żelaza. Nadmierna ilość tego związku odkłada się bowiem m.in. właśnie w wątrobie, zaburzając jej pracę. Utrzymujący się dłuższy czas znaczący nadmiar żelaza może prowadzić do rozwoju zwłóknienia, marskości oraz innych chorób wątroby,
• niedobór żelaza bóle mięśni – żelazo jest potrzebne do prawidłowego funkcjonowania mięśni. Przy jego niedoborze tkanka mięśniowa może nie otrzymywać wystarczającej ilości tlenu. W konsekwencji pogarsza się efektywność pracy mięśni i spada wydolność fizyczna. Niedobór żelaza a bóle nóg – pacjenci z niedoborem żelaza mogą odczuwać osłabienie mięśni, choć warto mieć na uwadze że objaw ten może mieć też wiele innych przyczyn,
• niedobór żelaza bóle kości – długotrwała anemia może zwiększać ryzyko utraty masy kostnej i rozwoju osteoporozy. Osteoporoza jest jednak chorobą, która zazwyczaj nie powoduje bólu kości. Może rozwijać się niepostrzeżenie wiele lat i być rozpoznana dopiero w przypadku złamania kości,
• niedobór żelaza a ból pleców – osłabienie będące wynikiem niedoboru żelaza może być przez pacjentów odczuwane jako ból pleców. Najczęściej jednak dolegliwości bólowe mają inne przyczyny niż niedostateczna ilość żelaza,
• niedobór żelaza a chudnięcie – niedostateczna ilość żelaza w organizmie może obawiać się m.in. spadkiem apetytu, którego konsekwencją jest ograniczone spożywanie pokarmów. U części pacjentów obserwuje się jednak związek między niedoborem żelaza a tyciem. Może wynikać to np. ze spadku aktywności fizycznej na skutek pogorszenia wydolności organizmu i zaburzenia funkcjonowania tarczycy, o czym będzie mowa w dalszej części artykułu. Trudno więc przewidzieć, jak wpłynie niedobór żelaza na masę ciała u konkretnej osoby. Istotnym czynnikiem jest styl życia oraz obecność chorób przewlekłych, które również mogą oddziaływać na masę ciała (np. przy zaburzeniach lękowych częściej obserwuje się spadek masy ciała, a przy zespole policystycznych jajników – przybieranie na wadze),
• niedobór żelaza a pocenie się – intensywne pocenie się wpływa na większą utratę żelaza, które jest jednym ze składników potu,
• niedobór żelaza a swędzenie skóry – zarówno niedobór, jak i nadmiar żelaza mogą przyczyniać się do wystąpienia świądu. Objaw ten jest niespecyficzny i bez przeprowadzenia odpowiednich badań, nie sposób stwierdzić, czy wynika on właśnie z zaburzenia gospodarki żelazowej czy też innych nieprawidłowości,
• niedobór żelaza a wypadanie włosów – niedotlenienie tkanek i zmniejszone dostarczanie do mieszków włosowych potrzebnych im składników odżywczych może skutkować ich osłabieniem oraz nasiloną tendencją do wypadania włosów.

Niedobór żelaza a trądzik, depresja i inne choroby

Niedobór żelaza a trądzik – nie ma zbyt wielu danych dotyczących związku między niedoborem żelaza a trądzikiem. W części przeprowadzonych badań obserwowano nieco niższy poziom żelaza wśród osób z tą chorobą dermatologiczną. U innych jednak nie zauważono takiej korelacji. Nie ma więc obecnie podstaw naukowych, aby wiązać niedostateczną ilość żelaza z wyższym ryzykiem rozwoju trądziku.

Niedobór żelaza a depresja – utrzymujący się niedobór żelaza może przyczyniać się do wystąpienia depresji. Związek ten jest szczególnie widoczny wśród osób starszych. Już samo obniżenie wydolności fizycznej i ograniczenie funkcji poznawczych stanowią czynniki ryzyka wystąpienia depresji. W przypadku osób starszych problem ten jest jednak dużo bardziej złożony. Seniorzy są bowiem w większym stopniu narażeni na zaburzenia odżywiania i niedobory żywieniowe. Dochodzi też obecność często kilku chorób podstawowych i przyjmowanie wielu leków. Czynniki te sprzyjają wystąpieniu anemii oraz depresji.

Niedobór żelaza a niedoczynność tarczycy – żelazo jest jednym ze składników mineralnych, który wywiera istotny wpływ na metabolizm hormonów tarczycy i funkcjonowanie tego gruczołu. Przy niedoborze żelaza synteza hormonów tarczycy wzrasta, prowadząc jednocześnie do wzrostu poziomu TSH. Niedostateczna ilość żelaza nie tylko sprzyja zaburzeniom pracy tarczycy, ale może również nasilać niedoczynność gruczołu.

Niedobór żelaza a jelita – u pacjentów z nieswoistą chorobą zapalną jelit często rozwija się niedokrwistość. W przypadku tych schorzeń typowe są bowiem zaburzenia wchłaniania składników odżywczych oraz ich nasilona utrata z nawracającymi krwawieniami z jelit. Dodatkowo, świadomość wystąpienia objawów choroby może przyczyniać się do ograniczenia spożywania pokarmów, czego konsekwencją może być nasilenie anemii.

Refluks a niedobór żelaza – choroba refluksowa przełyku może na przestrzeni dłuższego okresu czasu prowadzić do rozwoju niedokrwistości. Zmiany w obrębie błony śluzowej przełyku mogą bowiem prowadzić do przewlekłej utraty krwi, a także upośledzać wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego. Rozpoznanie niedokrwistości u pacjentów z refluksem stanowi wskazanie do dalszej diagnostyki.

Jak uzupełnić niedobór żelaza?

Niedobór żelaza – leczenie powinno uwzględniać przyczynę niedokrwistości. Czasami prawidłowe leczenie choroby podstawowej i kontrolowanie jej przebiegu może znacząco zmniejszyć anemię. Dodatkowo, wskazane jest zwrócenie większej uwagi na sposób odżywiania się i wzbogacenie diety o produkty bogate w żelazo. Istotnym elementem leczenia jest stosowanie odpowiednich preparatów bogatych w ten pierwiastek. Co na niedobór żelaza warto przyjmować? Przy pojawieniu się niedoboru żelaza wskazane jest stosowanie leków, a nie suplementów diety. Preparaty z żelazem w postaci leków mają właściwości lecznicze, natomiast suplementy służą jedynie wzbogacaniu diety o wybrane składniki odżywcze. Lekiem dostępnym bez recepty jest Ascofer. Tabletki zawierają dobrze przyswajalną postać żelaza. Mogą być one zażywane przez dzieci powyżej 3. roku życia oraz osoby dorosłe. Lekarz może też zalecić któryś z preparatów na receptę (np. Tardyferon, Sorbifer Durules, Feroplex). Zawierają one większe dawki żelaza, przez co możliwe jest ich rzadsze stosowanie. Nie ma jednak ustalonych ścisłych dawek rekomendowanych w leczeniu niedokrwistości z niedoboru żelaza.

Jak długo leczy się niedobór żelaza? Zarówno długość terapii jak i przyjmowane dawki różnią się między pacjentami. Zależą one zarówno od stopnia niedokrwistości, jak i tolerancji organizmu na lek. Część pacjentów stosujących żelazo doświadcza nieprzyjemnych dolegliwości żołądkowo-jelitowych, takich jak zaparcie, nudności, zgaga, bóle w nadbrzuszu i biegunka. W razie pojawienia się tych objawów, można przyjmować lek nie na czczo, ale po posiłku.  Wiąże się to z mniejszym wchłanianiem żelaza z przewodu pokarmowego, ale jednocześnie może też poprawić tolerancję organizmu i skutkować kontynuowaniem leczenia. W okresie kuracji zupełnie normalnym jest ciemne zabarwienie stolca.

Jeśli przyjmowanie żelaza po posiłku nie powoduje znacznego złagodzenia dolegliwości, można spróbować zamienić lek na preparat z inną solą żelaza lub zmniejszyć przyjmowaną dawkę leku. W przypadku żelaza, zażywanie go częściej w mniejszych dawkach wiąże się z lepszą wchłanialnością niż stosowanie go w dużych dawkach.

Niedobory żelaza występują w społeczeństwie powszechnie. W razie jego rozpoznania konieczne jest uzupełnienie tego pierwiastka. Czas leczenia i stosowane dawki leków ustala się indywidualnie. Wskazane jest powtarzanie badań diagnostycznych. Na podstawie ich wyników podejmowana jest decyzja odnośnie kontynuacji leczenia lub też jego zaprzestania. Leczenie zazwyczaj wynosi od kilku do kilkunastu miesięcy.