Nadmiar sodu (hipernatremia) - przyczyny, objawy i leczenie

Co oznacza nadmiar sodu w organizmie?

O hipernatremii mówi się, gdy stężenie sodu w osoczu przekracza dopuszczalną normę, tj. 145 mmol/l. Zaburzenie tego typu może mieć charakter ostry, wówczas poziom sodu wzrasta w ciągu 72 godzin przekraczając 160 mmol/l. Hipernatremia przewlekła trwa ponad 3 dobry, a stężenie sodu nie przekracza wówczas 160 mmol/l. Podwyższony sód stanowi znacznie rzadszy problem niż hiponatremia, czyli stan kiedy stężenie pierwiastka w osoczu spada poniżej normy, i wynika głównie z niewystarczającej podaży płynów lub znacznej ich utraty, niż z nadmiernego dostarczania sodu do organizmu. Najbardziej narażeni na wystąpienie hipernatremii są:

·         chorzy z zaburzeniami świadomości, 

·         pacjenci odżywiani wyłącznie pozajelitowo, 

·         chorzy wentylowani mechanicznie,

·         pacjenci z niewyrównaną cukrzycą,

·         osoby stosujące niektóre leki diuretyczne,

·         leczeni wlewami płynów hipertonicznych,

·         niemowlęta,

·         osoby starsze. 

Rola sodu w organizmie jest niezwykle istotna. Jego odpowiednie stężenie w osoczu pozwala zachować równowagę gospodarki wodno-elektrolitowej, ciśnienia osmotycznego oraz przewodnictwa nerwowego. Za dużo sodu w organizmie zawsze pociąga za sobą wzrost osmolarności, co zgodnie z definicją oznacza, że w danej objętości płynu zewnątrzkomórkowego zwiększa się ilość cząstek. Dzieje się tak, ponieważ skład płynu wewnątrz komórek jest stały, a zatem w hipernatremii dochodzi do przemieszczenia wody z komórek do przestrzeni zewnątrzkomórkowej i odwadniania tychże komórek, przez co zostaje zachowana równowaga osmotyczna.

Wyższe stężenie sodu w osoczu oraz wzrost osmolarności osocza ponad 275-285 mOsm/kg wyzwala kaskadę procesów mających za zadanie uregulować ten stan. Dochodzi do pobudzenia osmoreceptorów w podwzgórzu i wydzielania hormonu antydiuretycznego (ADH) z tylnego płata przysadki mózgowej. W efekcie wzmaga się pragnienie, a mocz zostaje maksymalnie zagęszczony. Można to nieco uprościć dla zobrazowania tego mechanizmu- każdy z nas odczuwa wzmożone pragnienie po zjedzeniu słonego, bądź mocno przetworzonego posiłku.

Hipernatremia- przyczyny, klasyfikacja

Wzrost poziomu sodu w surowicy może mieć związek z nadmierną utratą płynów, ich niewystarczającą podażą bądź przyjmowaniem nadmiernych ilości pierwiastka. Z czego dokładnie wynika nadmiar sodu?

·         Utraty wody i elektrolitów- na skutek pocenia się, w wyniku biegunki, wymiotów oraz zaburzeń w funkcjonowaniu nerek i wzmożonego oddawania moczu, również podczas gorączki czy w przebiegu sepsy.

·         Przyjmowania niewystarczającej ilości płynów, co stanowi problem u pacjentów nieprzytomnych czy małych dzieci, którzy nie potrafią samodzielnie sięgnąć po wodę bądź w przypadku uszkodzenie ośrodka regulacji pragnienia w mózgu.

·         Dostarczania do organizmu nadmiaru sodu, ale nie jest to spowodowane raczej dietą bogatą w sól, ale podawaniem kroplówek czy piciem słonej wody morskiej. Problem może pojawić się również u pacjentów dializowanych i niemowląt spożywających nadmiernie słone potrawy. 

W zależności od ilości sodu w surowicy i ilości krwi w łożysku naczyniowym (wolemia) wyróżnia się następujące typy hipernatremii:

·         Przebiegająca ze zwiększoną zawartością sodu w organizmie i zmniejszoną wolemią- zaburzenie tego typu powstaje na skutek nadmiernej utraty wody oraz częściowej utraty jonów sodu i innych elektrolitów. Problem dotyczy chorych z rozległymi oparzeniami oraz tracących wodę przez skórę, drogi oddechowe i przewód pokarmowy (wymioty, biegunka), jak również pacjentów stosujących leki moczopędne w niekontrolowanych ilościach.

·         Przebiegająca ze zwiększoną zawartością sodu w organizmie i zwiększoną wolemią- zwykle ma charakter polekowy i wynika z podawania elektrolitowych wlewów dożylnych, np. podczas reanimacji pacjenta czy też stosowania chlorku sodu w formie tabletek. Zagrożeni są również chorzy dializowani i niemowlęta karmione słonymi potrawami.

Przebiegająca z prawidłową zawartością sodu- mowa tutaj o sytuacjach gdy na skutek wzmożonego wysiłku fizycznego, narażenia na działanie wysokiej temperatury otoczenia czy u pacjentów wentylowanych mechanicznie dochodzi do utraty wody bezelektrolitowej, a stężenie sodu pozostaje bez zmian. Tego typu zaburzenie pojawia się również u chorych na moczówkę prostą i nerkową, może także wynikać z zaburzonej czynności ośrodka pragnienia 

Nadmiar sodu objawy

Nadmiar sodu skutki: jeśli płyn zewnątrzkomórkowy w wyniku hipernatremii staje się hipertoniczny, to dochodzi do przesunięcia wody z wnętrza komórek na zewnątrz, a przez to stają się one odwodnione. Woda szybko ucieka również z komórek ośrodkowego układu nerwowego, w tym z mózgu. Ma to związek z poważnymi symptomami hipernatremii, do jakich należą: zaburzenia świadomości, zmiany stanu psychicznego, osłabienie, nadmierne pobudzenia, drgawki, a czasem śpiączka. Z kolei pierwsze objawy nadmiaru sodu to zwykle zwiększone pragnienie, utrata apetytu, nudności i wymioty. 

Co ciekawe podobne objawy daje niski sód. Objawy związane z hiponatremią to pogorszenie samopoczucia, nudności, zaburzenia świadomości, ból głowy, a nawet drgawki i śpiączka. Więcej na ten temat można przeczytać w artykule: Przyczyny niedoboru sodu.

Jeśli mamy do czynienia z ciężką ostrą hipernatremią dochodzi niemal do rozerwania naczyń mózgowych, tworzenia się zakrzepów i krwotoków podpajęczynówkowych. Wówczas śmiertelność w przebiegu takiego zaburzenia jest wysoka i wynosi 10-70% u dzieci oraz 60-75% u osób dorosłych ze stężeniem sodu w osoczu powyżej 160 mmol/l. U chorych z przewlekłą hipernatremią, na skutek działania mechanizmów adaptacyjnych, utrzymujących prawidłowe objętości komórek, objawy są prawie niezauważalne.

Nasilenie objawów w przebiegu hipernatremii ma związek z szybkością narastania stężenia sodu w osoczu oraz jego wartością.

Wysoki poziom sodu- leczenie

Jak obniżyć sód w organizmie? Leczenie hipernatremii prowadzi się dwutorowo. Z jednej strony należy odpowiednio nawodnić pacjenta, a z drugiej wyeliminować przyczynę powstałego zaburzenia. Jak obniżyć poziom sodu we krwi? W przypadku hipernatremii przebiegającej z hipowolemią podaje się pacjentowi płyny pozbawione tzw. efektywnych osmolitów. Ważne jest, aby wyrównywanie poziomu sodu prowadzić stopniowo. Zbyt szybka zmiana sprawi, że komórki, w których wykształciły się zmiany adaptacyjne, mogą zostać na skutek napływu nadmiaru wody do ich wnętrza uszkodzone. Nieostrożne postępowanie może powodować obrzęk mózgu czy trwałe uszkodzenia neurologiczne. W łagodnych przypadkach wystarczy nawadniać pacjenta doustnie wodą pozbawioną elektrolitów. Inaczej postępuje się gdy hipernatremii towarzyszy hiperwolemia, wówczas podaje się pacjentowi diuretyki w celu eliminacji nadmiaru sodu i wody z organizmu. 

Nadmiar sodu- jak usunąć w ciężkich przypadkach? Leczeniem ostatecznym pacjenta z hipernatremią jest dializa.

Osoby z grupy ryzyka hipernatremii powinny być pod szczególnym nadzorem. Wprowadza się u nich leczenie zapobiegawcze polegające na podawaniu płynów hipolitycznych (5% roztworem glukozy lub 0,45% NaCl), zapewniają one nawodnienie, nie podnosząc przy tym poziomu sodu w surowicy. 

Hipernatremia to poważne zaburzenie wynikające z różnego rodzaju schorzeń lub dysfunkcji organizmu. Na jego rozwój nie bardzo wpływ ma ilość soli spożywanej na co dzień. Chyba że dostarczalibyśmy do organizmu tylko mocno słoną wodę morską, nie mając alternatywnego napoju nawadniającego. Zatem hipernatremia wymaga konsultacji lekarskiej i w zależności od przyczyny wdrożenia odpowiedniego leczenia. Oczywiście dla profilaktyki zdrowotnej układu sercowo-naczyniowego warto ograniczać ilość soli, a tym samym sodu w diecie.