Kwas foliowy (witamina B9) – rola w organizmie, źródła, skutki niedoboru

Kwas foliowy jaka to witamina?

Co to jest kwas foliowy? Jest to jedna z witamin z grupy B i należy do grupy składników rozpuszczalnych w wodzie. Inne nazwy kwasu foliowego to: kwas pteroiloglutaminowy, folan, folacyna, witamina B9. Kwas foliowy oraz jego pochodne należą do grupy folianów. Co ciekawe to witamina B9 charakteryzuje się wśród nich największą trwałością, stabilnością i przyswajalnością, ale nie występuje ona jako naturalny składnik żywności. Najczęściej można ją spotkać w suplementach, lekach oraz jako wzbogacający dodatek do produktów spożywczych.

Kwas foliowy to niezwykle ważny składnik w diecie. Wykazuje bardzo dużą aktywność biologiczną, a tym samym wpływa pośrednio jak i bezpośrednio na metabolizm niemal wszystkich komórek. Niski poziom kwasu foliowego w organizmie wiąże się zatem z poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi. Regularne dostarczanie folianów wraz z dietą jest bardzo ważne, ponieważ jedynie niewielka ich ilość jest syntezowana przez bakterie jelitowe.

Chcesz wiedzieć więcej? Przeczytaj artykuł: Witaminy z grupy B - właściwości. W jakich produktach występują?

Kwas foliowy – właściwości i wpływ na organizm

Bez wątpienia kwas foliowy jest związkiem o ogromnym znaczeniu dla prawidłowego funkcjonowania niemal całego organizmu. Nie jest jednak biologicznie czynny, więc musi zostać przekształcony w szeregu reakcji chemicznych do zredukowanej formy - L-5-metyltetrahydrofolianu, która to przenika do krwi i jako koenzym bierze udział w wielu wewnątrzustrojowych procesach biochemicznych. Witamina B9 właściwości (po przekształceniu do aktywnej biologicznie formy):

• stymuluje podziały komórkowe,
• bierze udział w wytwarzaniu kwasów nukleinowych,
• uczestniczy w przemianach aminokwasowych i syntezie białek,
• pomaga obniżyć ilość homocysteiny,
• uczestniczy w syntezie neuroprzekaźników w OUN,
• bierze udział w tworzeniu otoczki mielinowej na włóknach nerwowych,
• niezbędny składnik dla prawidłowego zamknięcia się cewy nerwowej i rozwoju układu nerwowego dziecka w okresie prenatalnym,
• zapewnia prawidłowy rozwój i funkcjonowanie komórek układu krwiotwórczego,
• chroni organizm przed rozwojem niektórych chorób nowotworowych.

Obserwuje się wysokie stężenie aktywnej formy kwasu foliowego w tkankach gdzie zachodzą intensywne podziały komórkowe, tj. w szpiku kostnym, nabłonku przewodu pokarmowego czy też tkankach płodu. Nic więc dziwnego, że nawet niewielki spadek jego ilości w organizmie wiąże się z poważnymi zaburzeniami w układzie nerwowym, sercowo – naczyniowym czy krwiotwórczym.

Niedobór kwasu foliowego objawy

Niedobór kwasu foliowego u mężczyzn i kobiet to poważny problem, mogący generować wiele zaburzeń zdrowotnych. Osoby szczególnie narażone na jego zmniejszoną ilość w osoczu to:

• palacze i osoby nadużywające alkoholu,
• pacjenci stosujący leki osłabiające wchłanialność kwasu foliowego, tj. farmaceutyki przeciwgruźlicze, doustne hormonalne środki antykoncepcyjne, niesteroidowe leki przeciwzapalne, metforminę, syntetyczne leki przeciwbakteryjne będące antagonistami kwasu foliowego - sulfonamidy i trimetoprim oraz cytostatyk – methotrexat,
• kobiety w ciąży i w okresie karmienia piersią, kiedy to wzrasta dzienne zapotrzebowanie na kwas foliowy,
• osoby starsze ze względu na ograniczanie spożycia produktów bogatych w kwas foliowy (głównie świeżych warzyw i owoców),
• pacjenci cierpiący na upośledzenie wchłaniania jelitowego związanego m.in. z celiakią, wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego czy chorobą Leśniowskiego – Crohna,
• osoby ze schorzeniami wątroby i nerek (dializa),
• osoby będące nosicielami mutacji genu MTHFR lub DHFR co zaburza przekształcanie folianów do aktywnej metabolicznie formy (L-5-metyltetrahydrofolianu).

Brak odpowiedniej ilości kwasu foliowego w diecie szybko generuje szereg niepokojących symptomów. Niedobory kwasu foliowego objawy:

• kołatanie serce,
• duszności,
• owrzodzenia na języku i błonie śluzowej,
• zaburzenia żołądkowo – jelitowe,
• zmęczenie,
• problemy ze skupieniem i koncentracją,
• osłabienie,
• zwiększona drażliwość,
• bóle głowy.

Część z tych niespecyficznych symptomów można zaliczyć do grupy: niedobór kwasu foliowego objawy neurologiczne. Ma to związek z uczestniczeniem  witaminy B9 w syntezie neuroprzekaźników - adrenaliny, dopaminy i noradrenaliny. Gdy jest ich za mało może to prowadzić do zaburzeń neuropsychiatrycznych tj. demencji, padaczki, depresji oraz różnego rodzaju psychoz. Kwas foliowy uczestniczy również w formowaniu otoczki mielinowej zarówno w ośrodkowym układzie nerwowym jak i obwodowym, co zapewnia prawidłowe przekazywanie sygnału nerwowego.

Kwas foliowy niedobór długotrwały – problem ten wiąże się ze wzrostem ryzyka powstania wielu schorzeń, m.in. wad cewy nerwowej i nieodwracalnych uszkodzeń układu nerwowego płodu, chorób neurodegeneracyjnych (choroba Alzheimera), niedokrwistości megaloblastycznej, anemii, miażdżycy i zaburzeń funkcjonowania układu sercowo – naczyniowego (co ma związek z podwyższonym poziomem homocysteiny), nowotworów (jelita grubego, sutka, jajnika, macicy, płuc, trzustki – spadek stabilności wewnątrzkomórkowego DNA sprzyja mutacjom genetycznym prowadzącym do tworzenia się komórek nowotworowych).

Nadmiar kwasu foliowego objawy

Znaczenie częściej pojawia się problem niedoboru witaminy B9 i skutków zdrowotnych z nim związanych. Warto jednak postawić pytanie: czy można przedawkować kwas foliowy? Na pewno nie jest to proste, ponieważ jest to składnik rozpuszczalny w wodzie, łatwo ulegającym rozkładowi na skutek procesów fizykochemicznych. Zmetabolizowany kwas foliowy usuwany jest z organizmu z kałem i moczem, a jego nadmiar w połączeniu z kwasem glutaminowym jest magazynowany w wątrobie.

Pojawiają się doniesienia wskazujące, że nadmiar kwasu foliowego może prowadzić do uszkodzeń DNA, co sprzyja mutacjom nowotworowym i może odpowiadać za rozwój raka (m.in. odbytnicy). Obszar ten wymaga jednak dalszych i dokładniejszych badań naukowych. W przypadku nadmiernej suplementacji witaminą B9 mogą wystąpić również zaburzenia funkcji poznawczych.

Kwas foliowy norma i zapotrzebowanie

Najczęściej oznacza się kwas foliowy na podstawie próbki krwi żylnej w celu znalezienia przyczyny niedokrwistości lub neuropatii. Kwas foliowy norma we krwi wynosi: 3,1 – 17,5 ng/ml. Wynik badania zawsze należy skonsultować z lekarzem. Często równolegle oznacza się również poziom witaminy B12, ponieważ niedobory składników mogą dawać podobne objawy i wzajemnie wpływać na swoje stężenie w surowicy.

Dobowe zapotrzebowanie na witaminę B9 zależy m.in. od wieku i płci. Najwięcej składnika potrzebują kobiety w okresie ciąży (0,45 mg / dobę) i karmienia piersią (0,53 mg / dobę). Przyjmuje się, że kwas foliowy dawka średnia to ok. 0,4 mg / dobę. Oczywiście należy pamiętać, że źródłem witaminy B9 powinna być zbilansowana i różnorodna dieta. W stanach zwiększonego zapotrzebowania i gdy występuje ryzyko niedoboru warto rozważyć suplementację kwasem foliowym.

Kwas foliowy źródła w diecie

Kwas foliowy w produktach spożywczych występuje w postaci zmetylowanej (L-5-metyltetrahydrofolianu) o wysokiej biodostępności, ale niskiej trwałości. Nawet 50 – 80 % folianów zawartych w żywności może ulec degradacji podczas ich przetwarzania. Dlatego dbając o dietę bogatą w foliany warto pamiętać o spożywaniu świeżych zielonych warzyw (szpinak, sałata, brokuł, jarmuż, brukselka, kapusta włoska, szparagi), ale również papryki i pietruszki oraz owoców cytrusowych, które są głównym źródłem składnika w codziennej diecie Polaków. Witamina B9 gdzie występuje jeszcze? Wysoką zawartością folianów charakteryzują się wątróbka i drożdże, a także wieloziarniste produkty zbożowe, nasiona roślin strączkowych, sery dojrzewające, jajka czy też orzechy.

Warto pamiętać również, że na przyswajanie folianów z pożywienia wpływ mają również inne czynniki, tj. dodatkowe składniki zawarte w żywności (m.in. witamina C, karoten, żelazo zwiększają ich biodostępność), stosowane leki, schorzenia w obrębie przewodu pokarmowego.

Kwas foliowy suplementacja i dawkowanie

Pochodne witaminy B9 są bardzo wrażliwe na działanie wysokiej temperatury, promieniowania UV oraz pH otoczenia. Jeśli produkt bogaty w foliany jest długo przechowywany dochodzi do ich utlenienia i pogorszenia przyswajalności. Obróbka kulinarna produktów bogatych w foliany powoduje duże straty składnika. Dieta przeciętnego Polaka zawiera 0,162–0,680 mg kwasu foliowego i jego pochodnych. Kiedy zatem warto rozważyć suplementację kwasu foliowego? Przede wszystkim w okresie zwiększonego zapotrzebowania na składnik, gdy codzienne menu, ze względu na spożywanie dużych ilości wysoko przetworzonej żywności, nie jest w stanie go zaspokoić. O uzupełnieniu składnika w diecie powinny pomyśleć również kobiety planujące ciążę, w ich wypadku ważne jest wysycenie organizmu kwasem foliowym, który jest niezwykle ważny już w pierwszych tygodniach po zapłodnieniu, kiedy to kształtują się struktury ośrodkowego układu nerwowego dziecka. Czy warto brać kwas foliowy? Jeśli istnieją wskazania do suplementacji to oczywiście tak. Należy pamiętać, że najczęstsze przedawkowania kwasu foliowego zdarzają się właśnie na skutek nadmiernej i niewłaściwej suplementacji.

W dostępnych na rynkach suplementach witamina B9 występuje jako pojedynczy składnik preparatu, ale też jako jeden z wielu. Kwas foliowy w czym jest? Jakie preparaty mogą zawierać kwas foliowy?

• suplementy do stosowania przed ciążą
• witaminy dla kobiet w ciąży i mam karmiących
• leki i suplementy na anemię i niedokrwistość
• preparaty wielowitaminowe, w tym zawierające również inne witaminy z grupy B (B complex)

Warto pamiętać, że kwas foliowy stosowany jest również leczniczo w wyższych dawkach (5 i 15 mg). Wtedy preparaty zawierające acidum folicum są przepisywane przez lekarza, który również określa ich dawkowanie.

Wiele osób może zastanawiać się również nad dawkowaniem kwasu foliowego w preparatach oraz jaki preparat wybrać. Odpowiadając na pytania- kwas foliowy na czczo czy po jedzeniu oraz kiedy brać kwas foliowy rano czy wieczorem? Można śmiało powiedzieć, że nie będzie miało to większego znaczenia. Oczywiście podobnie jak w przypadku innych leków i suplementów popijamy tabletki wodą, nigdy kawą, herbatą czy sokiem oraz stosujemy preparaty zgodnie z zaleceniami producenta lub lekarza.

Na rynku dostępnych jest wiele produktów z kwasem foliowym, które oprócz dodatkowych składników zawierają również różne formy witaminy B9 oraz dawki. Kwas foliowy który wybrać i czym kierować się wybierając preparat? Na pewno swoim indywidualnym zapotrzebowaniem. Jeśli ilość kwasu foliowego w preparacie przekracza 0,4 mg to aby sięgnąć po niego powinny występować czynniki, które zwiększają nasze zapotrzebowanie na ten składnik np. ciąża, kamienie piersią, niedokrwistość lub wskazanie lekarskie. Co do samej postaci kwasu foliowego to ze względu na znaczący odsetek osób  w społeczeństwie u których występuje mutacja genu MTHFR, a w związku z tym problem z przemianą kwasu foliowego do jego aktywnej formy warto wybrać metyowaną postać kwasu foliowego.

Kwas foliowy przed ciążą i w ciąży

Kwas foliowy w ciąży to niezwykle ważny składnik już od pierwszych tygodni jej trwania. Jest niezbędny dla prawidłowego zamknięcia się cewy nerwowej, które następuje już w 4. tygodniu ciąży oraz formowania się mózgu dziecka i innych struktur układu nerwowego. Niedobór kwasu foliowego w ciąży prowadzić może również do zaburzeń oddychania i rozwoju astmy po narodzinach. Nic więc dziwnego, że Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników zaleca suplementację kwasem foliowym nawet 3-4 miesiące przed zapłodnieniem w celu wysycenia organizmu matki. Wiele osób zastanawia się również czy kwas foliowy pomaga zajść w ciążę? Bez wątpienia jest ważnym składnikiem w okresie koncepcyjnym, gdyż jego niedobór może zaburzać zarówno męską jak i damską płodność.

Kwas foliowy to również ważny składnik na etapie kamienia piersią. Jego odpowiednia ilość w mleku matki zabezpiecza malucha przed rozwojem anemii, chorób metabolicznych, a także zaburzeń neurologicznych. Dlatego też zgodnie z rekomendacjami lekarzy kwas foliowy powinien być suplementowany przez cały okres karmienia piersią.

Kwas foliowy to witamina kojarzona głównie z ciążą. Słusznie, ponieważ wtedy wzrasta zapotrzebowanie na składnik, a dodatkowo odgrywa ona znaczącą rolę w prawidłowym rozwoju dziecka. Jest to jednak witamina bardzo ważna na każdym etapie życia człowieka, ponieważ stanowi koenzym dla wielu procesów biochemicznych niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania niemal każdej komórki w organizmie. Nie można zapominać o produktach bogatych w foliany w codziennej diecie, jeśli ich spożywanie nie jest możliwe warto rozważyć suplementację kwasu foliowego.