Witamina B12: jakie są jej właściwości? Skutki niedoboru i nadmiaru witaminy B12

Witamina B12 – właściwości

Witamina B12 jest jedną z witamin z grupy B. Właściwie nie jest to jeden konkretny związek, ale cała ich grupa, której cechą charakterystyczną jest obecność centralnie położonego atomu kobaltu. Stąd też bierze się inna nazwa tej witaminy – kobalamina. Witamina B12 obecna w pokarmie jest związkiem trudno przyswajalnym. W procesie jej wchłaniania z przewodu pokarmowego biorą udział rożne białka. W wyniku odpowiednich przemian, witamina B12 (a dokładniej już wtedy holotranskobalamina) zostaje wchłonięta w końcowym odcinku jelita cienkiego. O pozostałych witaminach z grupy B można przeczytać w artykule: Witaminy z grupy B – właściwości. W jakich produktach występują?

Za co odpowiada witamina B12? Na co pomaga ten związek? Witamina B12 bierze udział w wielu procesach metabolicznych. Jest niezbędna do syntezy metioniny, która następnie uczestniczy w syntezie fosfolipidów błonowych, wytwarzaniu związków przenoszących sygnały między komórkami nerwowymi (n. dopaminy, serotoniny) czy też syntezie DNA i RNA. Witamina B12 wpływa na proces krwiotworzenia. Ma swój udział w procesie dojrzewania czerwonych i białych krwinek. Uczestniczy też w syntezie hemoglobiny. Witaminy B12 odgrywa także istotną rolę w przemianach węglowodanów, tłuszczów i białek.

Niedobór witaminy B12 – przyczyny

Witamina B12 jako jedna z nielicznych witamin z grupy B może być magazynowana w organizmie. Jest ona przechowywana głównie w wątrobie, mięśniach i nerkach. W związku z tym, po wyeliminowaniu lub ograniczeniu spożycia pokarmów bogatych w kobalaminę, objawy niedoboru witaminy B12 nie pojawią się od razu, ale dopiero po ok. 2 latach. Wyodrębnionych zostało kilka grup pacjentów, którzy są bardziej narażeni na niedobór witaminy B12:

• osoby po 50. roku życia – u tej grupy pacjentów zmniejsza się synteza związku, który jest potrzebny w procesie wchłaniania kobalaminy z przewodu pokarmowego. W związku z tym zmniejsza się też przyswajalność samej witaminy B12,
• wegetarianie i weganie, którzy ograniczają lub zupełnie eliminują z diety produkty pochodzenia zwierzęcego – głównym źródłem witaminy B12 są bowiem produkty odzwierzęce, o czym będzie mowa w dalszej części artykułu,
• chorzy na autoimmunologiczne zanikowe zapalenie błony śluzowej żołądka,
• pacjenci zmagający się z chorobami żołądka lub jelit (np. chorobą wrzodową, celiakią, chorobą Leśniowskiego-Crohna czy wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego),
• pacjenci po częściowym usunięciu żołądka,
• pacjenci z niedokrwistością złośliwą,
• pacjenci długotrwale (powyżej 4 lat) przyjmujący leki zmniejszające wydzielanie kwasu solnego w żołądku, np. omeprazol, pantoprazol,
• chorzy na cukrzycę, stosujący od co najmniej 2 lat metforminę.

Nie u wszystkich osób z wymienionych wyżej grup rozwiną się objawy niedoboru witaminy B12. Są to jednak pewne populacje pacjentów, u których częściej obserwuje się obniżony poziom kobalaminy w organizmie.

Niedobór witaminy B12 – objawy

 Witamina B12 niedobór – objawy mogą być dość mocno zróżnicowane, przez co początkowo trudno jest je powiązać właśnie z niedostateczną zawartością kobalaminy w organizmie. Pojawić się mogą takie symptomy jak:

• osłabienie, szybka męczliwość,
• spadek koncentracji, zdolności do zapamiętywania,
• zawroty głowy,
• bladość skóry i błon śluzowych,
• pieczenie języka – czasem można zauważyć, że język jest nadmiernie wygładzony, ma ciemniejsze zabarwienie i nieco większy rozmiar,
• nudności,
• biegunka lub zaparcie,
• drętwienie, kłucie odczuwane w kończynach,
• zmniejszenie czucia,
• spadek napięcia mięśniowego, niestabilny chód,
• spadek apetytu,
• spadek masy ciała.

Niedobór witaminy B12 – objawy psychiczne które mogą wystąpić u pacjentów z niedostateczną zawartością kobalaminy w organizmie to nastroje depresyjne, wahania nastroju, nadmierne pobudzenie, urojenia oraz wymienione już obniżenie koncentracji, zdolności do uczenia się i zapamiętywania.

Przy ciężkim niedoborze witaminy B12 mogą pojawić się też duszności oraz przyspieszenie pracy serca. U części pacjentów występują problemy z płodnością. Wśród mężczyzn obserwuje się także trudności z uzyskaniem lub utrzymaniem wzwodu.

Niedobór witaminy B12 a ból nóg – przy niedoborze witaminy B12 rzeczywiście może pojawić się spadek siły mięśniowej, a także drętwienie, mrowienie kończyn. Część pacjentów doświadcza również zaburzeń czucia temperatury oraz bólu w obrębie dłoni i/lub stóp. Związany z niedoborem witaminy B12 ból mięśni głównie wynika z ich osłabienia i pojawiających się skurczy mięśni.

Nadmiar witaminy B12

Nadmiar witaminy B12 – co powoduje? Skąd bierze się bardzo wysoki poziom witaminy B12 w organizmie? Nie sposób przedawkować kobalaminy spożywanej z pokarmem. Witamina B12 ogólnie uważana jest za substancję o niskiej toksyczności. Przedawkowanie witaminy B12 jest bardziej realne, jeśli przez długi okres czasu suplementowane są bardzo wysokie dawki tego związku. U osób które przez ponad 10 lat przyjmowały duże ilości witaminy B12 zaobserwowano wyższe ryzyko rozwoju raka płuc.

Nadmiar witaminy B12 – objawy zbyt wysokiego poziomu witaminy B12 raczej nie są obserwowane, ponieważ jak zostało już wspomniane, organizm wyposażony jest w odpowiednie mechanizmy, które chronią przed nadmiernym magazynowaniem tego związku. Bardzo wysoki poziom witaminy B12 może być jednak wynikiem poważnej choroby, np. choroby nowotworowej czy ostrej niewydolności nerek. Wysokie stężenie kobalaminy zawsze wymaga więc wdrożenia odpowiedniej diagnostyki i znalezienia przyczyny takiego stanu. U tych pacjentów zazwyczaj występują też objawy związane z daną chorobą, co skłania ich do udania się do lekarza.

Jak usunąć nadmiar witaminy B12 z organizmu? Kobalamina to związek rozpuszczalny w wodzie, więc jego ewentualny nadmiar zostaje usunięty z moczem.

Ile witaminy B12 dziennie potrzebujemy?

Jaka jest zalecana dzienna dawka witaminy B12? Aby utrzymać prawidłowy poziom witaminy B12 ustalono zalecane dzienne spożycie tego związku:

• 0,9 µg – dla dzieci w wieku 1-3 lata,
• 1,2 µg – dla dzieci w wieku 4-6 lat,
• 1,8 µg – dla dzieci w wieku 7-12 lat,
• 2,4 µg – dla nastolatków od 13. roku życia i osób dorosłych,
• 2,6 µg – dla kobiet ciężarnych,
• 2,8 µg – dla kobiet karmiących piersią.

U noworodków i niemowląt prawidłowy poziom witaminy B12 powinien zostać utrzymany dzięki karmieniu. Maluch karmione mlekiem modyfikowanym otrzymują wszystkie niezbędne składniki odżywcze w mieszance mlecznej. Znajduje się w niej również wystarczająca ilość witaminy B12. Dzieci karmione mlekiem matki powinny pobierać odpowiednią ilość kobalaminy z mlekiem matki. U maluchów w pierwszym półroczu życia wystarczające dzienne spożycie witaminy B12 zostało ustalone na poziomie 0,4 µg, a w drugim półroczu życia – 0,5 µg. Ryzyko wystąpienia niedoboru u najmłodszych dzieci dotyczy głównie tych pacjentów, których matki w trakcie ciąży i po porodzie (jeśli mama karmi piersią) spożywają niewiele pokarmów bogatych w kobalaminę. Takie ryzyko jest zatem wyższe w przypadku mam będących na diecie wegańskiej lub wegetariańskiej. U tych grup kobiet konieczne jest odpowiednie zbilansowanie diety, a w razie potrzeby również wprowadzenie suplementacji, aby zapewnić dziecku wystarczającą podaż witaminy B12.

Źródła witaminy B12

W czym jest witamina B12? Gdzie występuje naturalnie ten związek? Najlepszym źródłem witaminy B12 są produkty pochodzenia zwierzęcego. Wybrane bakterie bytujące w przewodzie pokarmowym zwierząt maja bowiem zdolność do syntetyzowania kobalaminy. Szczególnie cennym źródłem witaminy B12 jest wątróbka. Kobalamina obecna jest też w innych rodzajach mięsa, podrobach, rybach (np. śledziu) oraz skorupiakach. Znaczące ilości tego związku znajdują się też w jajach i nabiale.

Witamina B12 – w jakich owocach i warzywach można ją znaleźć? Rośliny nie posiadają zdolności do wytwarzania witaminy B12, dlatego nie są dobrym źródłem kobalaminy. W Internecie można jednak spotkać się z informacjami o wysokiej zawartości witaminy B12 w wybranych produktach lub suplementach pochodzenia roślinnego. Warto jednak wiedzieć, że obecna w nich witamina B12 ma głównie postać nieaktywną. Niektórzy badacze sugerują, że nie tylko nie uzupełni ona ewentualnych niedoborów kobalaminy w organizmie, ale może również zaburzać proces wchłaniania aktywnej postaci witaminy B12.

W jakich produktach jest witamina B12? Oprócz wyżej wymienionych produktów pochodzenia zwierzęcego, witaminę B12 można spotkać również w produktach pochodzenia roślinnego, które są sztucznie wzbogacane w kobalaminę. Dostępnych jest obecnie wiele napojów roślinnych, do których została dodana witamina B12. Jest to ciekawa alternatywa dla osób na diecie wegańskiej lub wegetariańskiej, które zamiast typowego mleka krowiego mogą spożywać napoje owsiane lub ryżowe wzbogacone o witaminę B12. O innych składnikach odżywczych, których może brakować w diecie wegańskiej lub wegetariańskiej pisaliśmy w artykule: Jakie witaminy dla wegetarian? Jak wybrać zestaw witamin dla wegan?

Szacuje się, że przyswajamy ok. 20-90% witaminy B12 przyjętej z pożywieniem. Zakres ten jest szeroki. Prawdopodobnie jest to związane zarówno z rodzajem pokarmu, jak również osobniczymi cechami organizmu. U młodych, zdrowych osób dorosłych, nieobciążonych chorobami żołądka i jelit, wchłanianie witaminy B12 z pożywienia oscyluje w okolicy 50%.

Jak sprawdzić niedobór witaminy B12?

Jak sprawdzić niedobór witaminy B12? Nie ma idealnego badania, na podstawie którego można jednoznacznie ustalić poziom witaminy B12 w organizmie. Pomocne na pewno może być jednak oznaczenie stężenia witaminy B12 w surowicy krwi. Jest to badanie, które wykonuje się na czczo, w godzinach porannych. W każdym laboratorium, ze względu na odmienną metodę analityczną nieco inne mogą być wartości referencyjne. U każdego pacjenta należy więc indywidualnie interpretować uzyskany wynik z wartościami referencyjnymi danego laboratorium.

Witamina B12 – dolna granica normy może skłaniać lekarza do zlecenia kolejnych badań. Jak zostało bowiem wspomniane, nie ma idealnego badania do oznaczenia poziomu witaminy B12 w organizmie. W związku z tym, u osób z wynikiem poziomu witaminy B12 mieszczącym się w dolnej granicy nie można jednoznacznie wykluczyć niedoboru tego związku. Lekarz może więc zlecić dodatkowe badania, których łączna interpretacja pomoże wyciągnąć bardziej wiarygodne wnioski.

Witamina B12 – suplementacja. Kiedy jest potrzebna?

U osób, u których rozpoznano niedobór witaminy B12, konieczne jest wprowadzenie odpowiedniego leczenia. Ile trwa uzupełnienie witaminy B12? Jest to zależne od ciężkości niedoboru. Standardowo, przy niedoborze witaminy B12 początkowo podaje się ten związek domięśniowo, właśnie w celu szybkiego jego uzupełnienia. Witamina B12 – dawkowanie w tym przypadku zaleca lekarz. Może on rekomendować codzienne podawanie 100 µg kobalaminy lub podawanie 1000 µg kobalaminy dwa razy w tygodniu. Taki schemat leczenia standardowo wprowadza się na 2 tygodnie, po których wdrażane jest leczenie podtrzymujące. W jego trakcie stosowana dawka witaminy B12 jest już niższa – wynosi 1000 µg na miesiąc. Leczenie podtrzymujące trwa ok. 2-3 miesięcy. Jak długo można brać witaminę B12? Nie ma ograniczeń co do przyjmowania witaminy B12, jeśli zachodzi taka potrzeba. U osób z zaburzeniami wchłaniania konieczne może być stosowanie kobalaminy już do końca życia. Podobnie jak u innych pacjentów, u których nie ma możliwości wyeliminowania przyczyny niedoboru witaminy B12.

Kiedy ponadto rozważyć suplementację witaminy B12? Na pewno warto zastanowić się, czy u osób na diecie wegańskiej i wegetariańskiej nie brakuje kobalaminy. W razie potrzeby można wykonać odpowiednie badania, które pomogą wykryć ewentualny niedobór. Szczególnie istotne może być stosowanie witaminy B12 przez kobiety ciężarne, wykluczające z diety nie tylko mięso, ale również wszelkie produkty odzwierzęce (mleko, nabiał, jaja). Suplementację warto rozważyć również u osób starszych, u których ryzyko pojawienia się niedoboru witaminy B12 jest wyższe niż u reszty populacji. Pacjenci po częściowym usunięciu żołądka lub przyjmujący długotrwałe metforminę czy też leki hamujące wydzielanie kwasu solnego w żołądku także są bardziej narażeni na niedobór kobalaminy, przez co u nich również zasadne jest rozważenie suplementacji tego związku.

Czy witamina B12 jest na receptę? Jak ją stosować?

Witamina B12 dostępna jest zarówno w preparatach na receptę, jak i bez recepty. Wśród preparatów bez recepty zdecydowana większość ma postać suplementów diety (np. Naturell Witamina B12, Novativ Witamina B12 Forte czy B12-vitum). Dostępne są też pojedyncze leki z witaminą B12 bez recepty. Są to tabletki Neurobion Advance, zawierające 1 mg cyjanokobalaminy oraz witaminy B1 i B6 oraz tabletki Vitaminum B12-SF zawierające 1000 µg (1 mg) cyjanokobalaminy. Oba leki przeznaczone są do stosowania przez osoby dorosłe. Ze względu na wysoką dawkę witaminy B12, zaleca się przyjmować 1 tabletkę dziennie.

Kiedy brać witaminę B12 – rano czy wieczorem? Pora dnia nie ma większego znaczenie dla przyswajania witaminy B12 z przewodu pokarmowego. Zaleca się natomiast zażycie tabletki na pusty żołądek. Oznacza to, że od ostatniego posiłku powinny minąć co najmniej 2 godziny, a do kolejnego powinna pozostać co najmniej 1 godzina. Z tego powodu dla części osób wygodne jest zażycie tabletki z witaminą B12 rano, godzinę przed śniadaniem. Jest to jednak kwestia indywidualna – zażycie porcji leku warto dostosować do własnego stylu życia.

Z czym nie łączyć witaminy B12? Nie jest znanych zbyt wiele interakcji między witaminą B12 a innymi przyjmowanymi substancjami czynnymi. Są jednak leki, które mogą zmniejszać wchłanianie witaminy B12 z przewodu pokarmowego. Do tej grupy preparatów zaliczamy m.in. omeprazol, cholestyraminę, kolchicynę i neomycynę. U chorych leczonych olanzapiną lub risperidonem również obserwuje się niższy poziom witaminy B12 w stosunku do oczekiwanych efektów terapii.

Witamina B12 – przeciwwskazania do jej stosowania są nieliczne. Głównie są nimi: nadwrażliwość na składnik preparatu, niedokrwistość megaloblastyczna wywołana niedoborem kwasu foliowego, niedowidzenie wywołane alkoholizmem lub paleniem papierosów, a także podejrzenie zaniku nerwu wzrokowego w chorobie Lebera.

Witamina B12 to jeden ze składników odżywczych, który warunkuje utrzymanie zdrowia i dobrego samopoczucia. Pewne grupy pacjentów (wymienione w artykule) są w większym stopniu narażone na rozwój niedoboru tego związku. Jego główne przyczyny to niska podaż produktów pochodzenia zwierzęcego bogatych w kobalaminę, zaburzenia wchłaniania oraz choroby autoimmunologiczne. U osób zagrożonych niedoborem witaminy B12 warto rozważyć jej suplementację. Dostępne są preparaty bez recepty, które pomogą przywrócić odpowiedni poziom witaminy B12 w organizmie.