KZM – objawy, leczenie i profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu

Co to jest kleszczowe zapalenie mózgu?

Kleszczowe zapalenie mózgu, w skrócie określane jako KZM, to neurologiczne schorzenie dotykające ośrodkowy układ nerwowy – opony mózgowych, mózg a czasem rdzeń kręgowy. Za rozwój choroby odpowiedzialny jest wirus kleszczowego zapalenia mózgu (TBEV) przenoszony przez kleszcze. Na szczęście nie każdy kleszcz jest jest nosicielem wirusa TBEV – szacuje się, że zarażonych jest około 3-15% kleszczy. W Polsce najbardziej narażeni na zachorowanie są mieszkańcy województwa podlaskiego i warmińsko-mazurskiego, gdzie owady zarażone są w największej ilości. Co istotne, w ostatnich latach obserwuje się powolny wzrost zachorowań na KZM w kraju, co związane jest ze zmianami klimatu i stopniowym rozszerzaniem się zasięgu występowania kleszczy.

Czy można zarazić się kleszczowym zapaleniem mózgu inaczej niż przez ugryzienie kleszcza? Tak, w rzadkich przypadkach choroba rozprzestrzenia się przez spożycie zakażonego niepasteryzowanego mleka koziego lub krowiego. Są to jednak pojedyncze sytuacje.

 

>> Zobacz też jak przebiega rozpoznanie boreliozy po ukąszeniu kleszcza.

Kleszczowe zapalenie mózgu – objawy

Po pierwsze należy zaznaczyć, że ugryzienie przez zakażonego wirusem kleszcza nie zawsze oznacza zachorowanie na KZM. Nawet 75% europejskich infekcji wirusem TBEV może przebiegać bez żadnych objawów. Jak to się dzieje? U sporej części zdrowych osób, będących w dobrej kondycji fizycznej, układ odpornościowy samodzielnie radzi sobie z wirusem i pokonuje patogen. Jeżeli jednak wirus będzie się namnażać, to pojawią się pierwsze objawy choroby, którą można podzielić na dwie fazy:

1. Początkowa faza KZM

Pierwsza faza KZM rozpoczyna się około 7-14 dni po ugryzienia kleszcza. Wirus znajdujący się we krwi wywołuje objawy grypopodobne jak gorączka, ból mięśni i stawów, bóle głowy, nudności i wymioty. Po około 2-7 dniach symptomy ustępują i następuje wyleczenie lub choroba po kilkudniowej bezobjawowej przerwie przechodzi w kolejną fazę. 

2. Neurologiczna faza KZM

Faza neurologiczna ujawnia się u mniej niż 10% chorych osób i bardzo często wymaga pobytu w szpitalu. Częściej doświadczają jej pacjenci, którzy zarazili się wirusem przez drogę pokarmową (np. niepasteryzowane mleko kozie). Przenikający do ośrodkowego układu nerwowego wirus namnaża się i wywołuje stan zapalny, który może obejmować mózg, opony mózgowe, a w rzadkich przypadkach również rdzeń kręgowy. U pacjenta w neurologicznej fazie kleszczowego zapalenia mózgu choroba przybiera jedną z trzech postaci: 

●     Postać oponowa – najczęstsza i najłagodniejsza postać KZM. Zauważyć można takie objawy kleszczowego zapalenia mózgu jak gorączka, bóle głowy, wymioty, nudności, światłowstręt, zawroty głowy czy sztywność karku. Oponowa postać trwa około dwóch tygodni i kończy się pełnym wyzdrowieniem.

Po jakim czasie rozwija się kleszczowe zapalenie opon mózgowych? Najczęściej po około 2-4 tygodniach od ugryzienia kleszcza. Czas ten jednak może być dłuższy lub krótszy u konkretnego pacjenta.

●     Postać oponowo-mózgowa – występuje gdy wirus oprócz opon mózgowo-rdzeniowych zajmie także mózg. Do objawów typowych dla oponowej postaci dołączają: problemy z koordynacją, porażenia nerwów czaszkowych, wzmożona senność, kłopoty z mową, drżenia, halucynacje, psychozy oraz zaburzenia świadomości. Jeżeli wirus zaatakuje również pień mózgu, to może dojść do groźnych dla życia problemów z oddychaniem.

●     Postać oponowo-mózgowo-rdzeniowa – jest najrzadszą i najpoważniejszą postacią odkleszczowego zapalenia mózgu, w której wirus obecny jest zarówno w oponach mózgowych, mózgu, jak i rdzeniu kręgowym. Chory z zapaleniem rdzenia może być dotknięty wszystkimi objawami charakterystycznych dla wcześniej opisanych postaci, a ponadto doświadczać porażenia mięśni – najczęściej rąk, barku i karku.

A jak wygląda zachorowania na KZM przez dziecko? Dzieci również mogą zarazić się kleszczowym zapaleniem mózgu. W przypadku najmłodszych choroba ma jednak łago

dniejszy przebieg niż u dorosłych – najczęściej dzieci przechodzą wyłącznie zwiastującą fazę KZM, a dominującą postacią fazy objawowej jest zapalenie opon mózgowo–rdzeniowych. Niewykluczone jest jednak doświadczenie powikłań jak problemy z koncentracją i snem.

>> Dowiedz się więcej o zagrożeniach, jakie niosą kleszcze u dzieci, oraz jak postępować po ukąszeniu krok po kroku.

Kleszczowe zapalenie mózgu – powikłania

Ryzyko rozwoju powikłań po zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych, mózgu lub rdzenia kręgowego w przebiegu KZM jest wysokie i dotyka nawet 58% chorych. Do powikłań należą:

●        uszkodzenia móżdżku, 

●        porażenia,

●        niedowłady, 

●        zaburzenia nastroju, 

●        problemy z pamięcią i koncentracją, 

●        bóle głowy,

●        przewlekłe zmęczenie,

●        problemy ze snem.

Wśród powikłań odkleszczowego zapalenia mózgu wymienia się także encephalitic syndrome (PES) objawiający się osłabieniem, apatią, rozdrażnieniem, trudnością w nauce czy zaburzeniem nawyków jedzeniowych. Może także dochodzić do zmian w ocenie sytuacji społecznych, w relacjach międzyludzkich, a nawet w seksualności. Takie psychiczne objawy są jednak często odwracalne.

Jaki wykonać test na kleszczowe zapalenie mózgu? Diagnostyka

W przypadku KZM postawienie diagnozy może okazać się dość skomplikowane. Choroba w dużej mierze posiada niespecyficzne objawy i wymaga wykonania szeregu specjalistycznych badań. Rozpoznanie lekarz opiera na 3 elementach jak:

●     Wywiad, który obejmuje możliwość ugryzienia przez kleszcza w ostatnim czasie.

●     Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego, które ujawnia zwiększoną ilość białych krwinek (głównie limfocytów).

●     Badania serologiczne, czyli test na kleszczowe zapalenie mózgu metodą ELISA. Test wykrywa   charakterystyczne przeciwciała IgM i IgG przeciwko wirusowi kleszczowego zapalenia mózgu, które są obecne we krwi i w płynie mózgowo-rdzeniowym.

Warto wiedzieć, że nawet 1/3 pacjentów nie pamięta ugryzienia przez kleszcza, a mimo to badania potwierdzają u nich KZM.

Kleszczowe zapalenie mózgu – leczenie

Terapia KZM opiera się w głównej mierze na łagodzeniu objawów, ponieważ nie ma leku zwalczającego wirus TBEV. Z patogenem walczy za to układ odpornościowy. W zależności od występujących symptomów podaje się leki obniżające gorączkę, zmniejszające stan zapalny i obrzęk oraz dożylne płyny. Ciężko chorzy pacjenci mogą wymagać mechanicznej wentylacji. Istotnym elementem leczenia jest jak najwcześniejsza rehabilitacja chorych, która pomaga szybciej powrócić do zdrowia.

Czy kleszczowe zapalenie mózgu jest wyleczalne? Tak, chociaż nie zawsze.

●        Największa część zakażeń przebiega bezobjawowo i chory nawet nie orientuje się, że przeszedł KZM. 

●        Kolejna duża część chorych po pierwszej, początkowej fazie choroby zdrowieje całkowicie.

●        Pacjenci, którzy doświadczyli zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych również zazwyczaj zdrowieją, w rzadkich przypadkach doświadczając powikłań.

●        Po zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego powikłania neurologiczne są częste i wymagają leczenia i rehabilitacji. Należy liczyć się z możliwością wystąpienia przewlekłego zmęczenia, zmian nastroju, problemów z pamięcią czy niedowładów.

●        Do 2% zachorowań na europejski podtyp KZM kończy się śmiercią. Dotyczy to szczególnie osób starszych, pacjentów z zaburzeniami odporności, niedożywionych czy przewlekle leczonych sterydami.

Borelioza i KZM

Ponieważ zakażony kleszcz może przenosić więcej niż jeden patogen, zdarza się że u pacjenta wykrywa się jednocześnie boreliozę i KZM. Taka sytuacja może dotyczyć nawet co piątej osoby ukłutej przez kleszcza. Dlatego warto być wyczulonym również na objawy boreliozy, wśród których najbardziej charakterystyczny jest rumień . Chociaż przyczyny, objawy i leczenie obu chorób jest różne, to łączy je profilaktyka. Podstawowa ochrona przed kleszczami znacząco zmniejsza ryzyko zachorowania. W przypadku KZM istnieje także skuteczna szczepionka przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu. Aby uzyskać odpowiedni stopień ochrony, należy przyjąć 3 dawki szczepionki.

>> Przeczytaj też: jak rozpoznać pierwsze objawy boreliozy u dzieci i kiedy zgłosić się do lekarza.

Kleszczowe zapalenie mózgu to choroba o wielu obliczach. Dla jednych pacjentów może przebiegać wyłącznie pod postacią gorączki i pogorszonego samopoczucia. Osoby w słabszej kondycji fizycznej często doświadczają wielu objawów ze strony ośrodkowego układu nerwowego – światłowstrętu, senności, drżeń, zaburzeń mowy czy porażeń mózgowych. Chorobom odkleszczowym takim jak KZM najlepiej jednak zapobiegać przez dobór odpowiedniej odzieży i stosowanie repelentów podczas wycieczek w teren. Na odkleszczowe zapalenie mózgu istnieje również skuteczna szczepionka, która znacznie zwiększa stopień ochrony i może oszczędzić przykrości związanych z chorobą.