Niedobór wapnia we krwi (hipokalcemia): przyczyny, symptomy i metody leczenia

Hipokalcemia – co to?

Mało kto ma świadomość tego, ile wapnia (łac. calcium) znajduje się w organizmie. U dorosłego jest to przeciętnie 1000 g, czyli 1 kilogram, magazynowany głównie w kościach. W taki sposób przechowywane jest ponad 98% tego pierwiastka. Rola wapnia w organizmie jest niebagatelna. Dba on o prawidłowe skurcze serca, przewodzenie impulsów nerwowych, odporność, zdrowe kości i krzepnięcie krwi. 

Najprościej mówiąc, hipokalcemia to niedobór wapnia. Stan hipokalcemii stwierdza się, jeżeli stężenie wapnia całkowitego w osoczu spadnie poniżej 2,25 mmol/l. U zdrowego człowieka norma dla tego parametru mieści się bowiem między 2,25 - 2,75 mmol/l. Hipokalcemia sama w sobie nie jest chorobą. To objaw wywołany przez różne zaburzenia i choroby organizmu.

Warto wiedzieć – wyniki laboratoryjne dla stężenia wapnia w osoczu mogą być przedstawione w dwóch różnych jednostkach. Pierwszą z nich jest mmol/l, a drugą mg/dl. Wszystko zależy od konkretnej placówki, w której przeprowadzimy badanie krwi. O hipokalcemii mówimy gdy stężenie wapnia spadnie poniżej 2,25 mmol/l lub 9 mg/dl. Obie te wartości są równoważne. Poszczególne laboratoria mogą mieć delikatnie różne normy stężenia wapnia w osoczu, dostosowane m.in. do wieku pacjenta, a interpretację wyników powinien przeprowadzić lekarz.

Co powoduje niedobór wapnia, czyli przyczyny hipokalcemii

Stężenie wapnia w osoczu i w narządach jest kontrolowane przez takie struktury ciała jak jelita, przytarczyce, kości i nerki. Zaburzenia w obrębie wymienionych narządów często prowadzą do wahań poziomu wapnia. Pojawić może się niedobór lub nadmiar wapnia we krwi. Najważniejsze przyczyny rozwoju hipokalcemii to niedoczynność przytarczyc, niedobór witaminy D, niewydolność nerek lub zespół złego wchłaniania, ale nie tylko. Niskie stężenie wapnia we krwi może być również spowodowane stosowaniem niektórych leków.

Aby zrozumieć, skąd się biorą spadki wapnia w organizmie, trzeba sobie uświadomić, że ciało działa jak system naczyń połączonych. W zdrowiu mówi się o homeostazie, czyli równowadze, którą zachowują wszystkie narządy i układy. Gdy ta równowaga zostaje zachwiana w jednym punkcie, pociąga to za sobą szereg innych, niekorzystnych zmian. Wapń jest powiązany szczególnie mocno z kilkoma składnikami ciała: hormonem o nazwie parathormon, stężeniem fosforanów i magnezu. Jedną z najczęstszych bezpośrednich przyczyn spadku wapnia w organizmie jest niskie stężenie parathormonu wydzielanego przez przytarczyce. Nasila on m.in. wydalanie wapnia wraz z moczem. Z kolei stężenie fosforanów wpływa na wapń następująco – im wyższy poziom fosforanów we krwi, tym niższy poziom wapnia. Takie zjawisko pojawia się najczęściej podczas niewydolności nerek. W przypadku magnezu odwrotnie – przy niskich stężeniach magnezu występuje niskie stężenie wapnia.

Przyjrzyjmy się dokładnie, jakie są przyczyny hipokalcemii oraz w oparciu o jakie mechanizmy rozwija się niedobór wapnia we krwi.

●        Niewydolność nerek – to stan, który utrudnia usuwanie jonów fosforanowych z organizmu. W efekcie ilość fosforanów we krwi rośnie, co upośledza m.in. działanie parathormonu. Nieprawidłowo zachowujący się hormon nasila pobieranie wapnia i fosforanów z kości. W tym wypadku uwolniony wapń wcale nie podnosi swojego stężenia we krwi, ale zostaje wbudowany m.in. w naczynia krwionośne, powodując ich zwapnienie. W efekcie kości stają się słabsze, naczynia mniej elastyczne i węższe, a w wynikach laboratoryjnych krwi odnotowana zostaje hipokalcemia.

●        Niedoczynność przytarczyc – jest chorobą, która powoduje niedobór parathormonu w organizmie. Spadek parathormonu pociąga za sobą obniżenie stężenie wapnia w osoczu krwi. Samoistna niedoczynność przytarczyc przydarza się bardzo rzadko. Zaburzenia w funkcjonowaniu tego narządu zazwyczaj są spowodowane operacją i mijają z czasem.

●        Hipomagnezemia – zbyt niski poziom magnezu w organizmie zaburza pracę przytarczyc, które zmniejszają wydzielanie parathormonu. To prowadzi do hipokalcemii.

●        Niedobór witaminy D – utrudnia wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego. W polskiej strefie czasowej większość osób narażona jest na niedobór witaminy D. Substancja ta jest bowiem produkowana w naszej skórze pod wpływem światła słonecznego. W czasie jesieni i zimy ilość promieniowania UV w Polsce jest niewielka, a grube ubrania dodatkowo zasłaniają skórę. Wszystkie te czynniki zwiększają ryzyko niedoboru witaminy D.

●        Zespół złego wchłaniania – to stan, w którym cenne związki odżywcze, witaminy i minerały nie są prawidłowo wchłaniane z jelit do organizmu. Zespół ten może być spowodowany m.in. przez choroby jelita grubego jak choroba Crohna. Ponieważ wapń dostarczany jest do organizmu z dietą, brak możliwości jego wchłaniania jest poważnym problemem.

●        Stosowanie niektórych leków wywołujących hipokalcemię – należą do nich m.in. diuretyki (furosemid), leki przeciwdrgawkowe (fenytoina, fenobarbital), leki podawane dożylnie, które powodują wytrącanie wapnia (cytryniany, fosforan, EDTA), leki na osteoporozę, które hamują pozyskiwanie wapnia z kości (bisfosfoniany).

●        Niskie spożycie wapnia  – nieprawidłowa dieta uboga w wapń może prowadzić do hipokalcemii. 

Niedobór wapnia – objawy fizyczne

Objawy niedoboru wapnia u każdej osoby mogą manifestować się w inny sposób. Na to, jak będzie wyglądać hipokalcemia, wpływa m.in. wiek pacjenta, choroby współistniejące i stężenie wapnia we krwi (im niższe, tym objawy będą bardziej nasilone).

Niewielkie spadki wapnia w osoczu poniżej bezpiecznej wartości zazwyczaj nie powodują niepokojących objawów. Dopiero większe odchylenia od normy wywołują przykre dolegliwości. Najczęstsze fizyczne objawy hipokalcemii to:

●        parastezje np. mrowienie, drętwienie, uczucie przebiegania prądu po ciele, szczególnie w okolicy ust, dłoni, stóp, łydek,

●        tężyczka, czyli mimowolne skurcze mięśni,

●        osłabienie mięśni,

●        drgawki.

Przewlekła hipokalcemia może być bezobjawowa lub wywoływać niewielkie symptomy. Jednak zdarza się, że długo nieleczona powoduje znaczne szkody. Rozwijają się problemy okulistyczne jak zaćma, wapnienie rogówki, obrzęk tarczy nerwu wzrokowego. Pacjenci skarżą się bóle brzucha i duszności, rzadziej na zaburzenia połykania. Objawy niedoboru wapnia to także schorzenia układu krążenia – niedociśnienie, choroby mięśnia sercowego, niewydolność serca. W nerkach powoli zaczynają odkładać się kamienie. U pacjenta z długotrwałą hipokalcemią czasem rozwija się również zwapnienie w mózgu.

Ostra hipokalcemia, czyli nagły spadek wapnia we krwi, to stan, który potencjalnie zagraża życiu i wymaga przyjęcia na oddział ratunkowy. Takie poważne niedobory wapnia spowodować mogą napady padaczkowe, arytmię serca, śpiączkę. Obserwowano również skurcze krtani i oskrzeli. W rzadkich, najcięższych przypadkach może dojść do śmierci pacjenta.

Niedobór wapnia – objawy skórne

Przewlekła hipokalcemia wpływa na ogólny wygląd pacjenta. Osoby z niedoborem wapnia skarżą się na suchą skórę, szorstkie włosy, łamliwe paznokcie bez połysku. Zaobserwowano także łysienie plackowate, które objawia się miejscowymi ogniskami łysienia. 

Hipokalcemia wpływa również na kondycję zębów. Wymienia się symptomy takie jak hipoplazja szkliwa, nieprawidłowy rozwój korzeni zębów przedtrzonowych, a pacjent jest bardziej narażony na próchnicę. U dzieci obserwuje się opóźnione wyrzynanie zębów.

Jakie są pozostałe objawy skórne niedoboru wapnia? Jest to m.in. atopowe zapalenie skóry charakteryzujące się suchością i swędzeniem, szczególnie w okolicy zgięć kolan i łokci. Dalej wymienia się złuszczające zapalenie skóry, łuszczycę czy liszajec opryszczkowy.

Niedobór wapnia – objawy neurologiczne

Chociaż objawy fizyczne są dużo łatwiejsze do zauważenia, to nie mniej istotne są psychiczne i neurologiczne objawy hipokalcemii. Osoba z obniżonym poziomem wapnia może doświadczać dezorientacji i ciągłego niepokoju. Czasem pojawia się splątanie i zmieszanie, które uniemożliwia jasne myślenie. Część osób doświadcza upośledzenia możliwości intelektualnych. Przedłużający się niedobór wapnia wpływa pobudzająco na rozwój depresji oraz problemów z pamięcią.

Wśród poważniejszych objawów neurologicznych niedoboru wapnia wymienia się zaburzenia osobowości, chorobę afektywną dwubiegunową (ChAD) oraz parkinsonizm. W kilku przypadkach odnotowano także stan psychoz z urojeniami i halucynacjami.

Jak zdiagnozować hipokalcemię?

Lekarz, który podejrzewa hipokalcemię, w pierwszej kolejności zleca pacjentowi badania krwi, a następnie może skierować go na wykonanie EKG. W gabinecie doktor sprawdza obecność objawów Chvostka i Trousseau. Objaw Chvostka charakteryzuje się mimowolnymi skurczami mięśni mimicznych twarzy po uderzeniu młoteczkiem lub palcami w okolicy policzka. Objaw Trousseau to charakterystyczny skurcz mięśni dłoni po uciskaniu przedramienia mankietem ciśnieniomierza. Palce układają się w tzw. rękę położnika.

Jak uzupełnić niedobór wapnia, czyli leczenie hipokalcemii

Leczenie hipokalcemii zależy od nasilenia objawów choroby. Odpowiednią terapię powinien dobrać lekarz, szczególnie w przypadku silnych objawów. 

W leczeniu hipokalcemii przewlekłej, o mniejszym nasileniu objawów, pierwszym krokiem jest uzupełnienie niedoborów wapnia w organizmie. Lekarz przepisuje najczęściej preparaty z wapniem. Najwygodniejszą formą jest stosowanie tabletek lub kapsułek. W poważniejszych przypadkach lekarz może zadecydować o podaniu wapnia dożylnie lub domięśniowo. 

W preparatach doustnych najczęściej spotkać można wapń w postaci soli – jako węglan, mleczan, fosforan, cytrynian. Dominuje jednak postać węglanu wapnia. Związek ten wyróżnia się wysoką zawartością wapnia w ilości 40%. Jego kolejną zaletą jest zdolność obniżania kwasowości w żołądku, co przynosi dodatkową korzyść osobom z refluksem i nadkwasotą. Gdy pacjent cierpi na odwrotną dolegliwość – zbyt małą ilość kwasu żołądkowego, wtedy lepszym wyborem będzie cytrynian wapnia. Ważne jest, aby leki z wapniem stosować podczas lub po posiłku. Zapewnia to zdecydowanie lepsze wchłanianie tego pierwiastka, a co za tym idzie – skuteczniejszą terapię. 

Razem z wapniem często podawana jest witamina D lub jej analogi takie jak kalcytriol. Substancja ta dostępna jest wyłącznie z przepisu lekarza. Stosuje się ją gdy potrzebne jest szybkie działanie, bowiem pierwsze efekty pojawiają się nawet po 24 godzinach od zażycia. Kalcytriol ma również zastosowanie w leczeniu hipokalcemii spowodowanej niedoczynnością przytarczyc.

W terapii niedoboru wapnia bardzo istotne jest określenie przyczyny takiego stanu. Często bowiem sama suplementacja wapniem nie wystarcza. Aby organizm wrócił do równowagi, należy leczyć chorobę podstawową, np. zespół złego wchłaniania oraz wyrównać inne elektrolity m.in. magnez. Stąd też przy hipokalcemii wywołanej niskim stężeniem magnezu podaje się doustne lub dożylne preparaty z tym pierwiastkiem.

Profilaktyką niedoboru wapnia będzie zdrowa dieta bogata w wapń. Pierwiastek ten znajduje się m.in w nabiale, fasoli, kapuście, migdałach. Calcium można dostarczyć także w postaci leków i suplementów, jednak przed ich zażyciem warto dowiedzieć się jak suplementować wapń. W aptekach pierwiastek dostępny jest w postaci kapsułek, tabletek do połykania lub tabletek musujących do rozpuszczania w wodzie. Wapń zawierają również różne zestawy witamin i minerałów. Warto wiedzieć, że takie multiwitaminy mogą zawierać dość niską zawartość wapnia, więc jeżeli potrzebne jest szybkie uzupełnienie niedoborów, lepiej zdecydować się na jednoskładnikowy preparat calcium.

Niedobór wapnia jest złożoną dolegliwością. Ma zarówno dużo przyczyn, jak i dużo objawów. Ważne, aby nie bagatelizować nawet łagodnych symptomów, ponieważ przewlekła hipokalcemia powoduje groźne dla zdrowia stany, tj. wapnienie naczyń, kamicę nerkową, drgawki, zaburzenia pracy serca, a nawet problemy z pamięcią. Odpowiednie leczenie choroby, która spowodowała niedobór wapnia, może pomóc uporać się z tym problemem i przywrócić dobre samopoczucie.