Nadmiar potasu (hiperkaliemia) – przyczyny, objawy i leczenie

Hiperkaliemia – czym jest?

Hiperkaliemia to inaczej nadmiar potasu. Za utrzymanie odpowiedniego poziomu tego pierwiastka w organizmie odpowiadają nerki. To ich zadaniem jest wydalanie potasu w takiej ilości, aby poziom tego pierwiastka pozostał w równowadze. Prawidłowe stężenie potasu jest zachowane również dzięki wydajnemu funkcjonowaniu mechanizmów pozanerkowych – w błonie komórek znajduje się enzym, którego rolą jest przenoszenie jonów potasu i sodu w takiej ilości, aby ich zawartość w komórce oraz poza nią była optymalna. 

Wysoki potas może mieć różne przyczyny, a także odmienny stopień nasilenia. W zależności od stężenia potasu w surowicy, pojawiają się mniej lub bardziej typowe objawy hiperkaliemii. Jedną z przyczyn hiperkaliemii jest nadmierna podaż potasu. Jednak tabletki musujące z potasem, czy też zwykłe kapsułki zawierające ten składnik u osób z prawidłowym funkcjonowaniem nerek raczej nie prowadzą do przedawkowania potasu. Muszą zaistnieć też inne czynniki, które łącznie powodują rozwój hiperkaliemii.

Wysoki poziom potasu odnosi się do jego stężenia w surowicy przekraczającego 5,5 mmol/l. Jeśli poziom potasu u pacjenta jest tylko trochę większy, mówimy o łagodnej hiperkaliemii. Może też wystąpić hiperkaliemia umiarkowana lub ciężka. Ciężka hiperkaliemia obarczona jest znacznym ryzykiem śmiertelności. Nadmiar potasu to częsty stan, któremu mogą towarzyszyć też inne zaburzenia elektrolitowe.

Wysoki potas – przyczyny

Co powoduje nadmiar potasu w surowicy? Podwyższony potas jest wynikiem zaburzonej równowagi między wchłanianiem potasu i jego wydalaniem. Rola potasu jest niezwykle ważna w prawidłowym funkcjonowaniu całego organizmu. Jeśli jego stężenie nie jest prawidłowe, dochodzi do upośledzenia równowagi wodno-elektrolitowej, przewodnictwa nerwowego oraz pracy mięśni, o czym będzie mowa w dalszej części artykułu.

Wysoki potas we krwi często wynika z zaburzenia pracy nerek. Oznacza to, że na rozwój hiperkaliemii w większym stopniu narażeni są pacjenci z ostrą lub przewlekłą chorobą nerek. Nawet jeśli podaż potasu jest bowiem zbyt duża, organizm wyposażony jest w odpowiednie mechanizmy, które zwiększają w takiej sytuacji wydalanie tego makroelementu z organizmu. Jeżeli jeden z tych mechanizmów nie jest w pełni wydolny, trudniej jest utrzymać równowagę potasu. Nerki odpowiadają bowiem za ok. 90% wydalanego z organizmu potasu. Ich rola w zachowaniu optymalnego stężenia potasu jest więc bardzo istotna.

Na przedawkowanie potasu narażona są osoby, których nerki nie pracują optymalnie. Jeśli ta grupa pacjentów przyjmuje dużo pokarmów bogatych w potas lub stosuje leki, które zmniejszają wydalanie tego pierwiastka, ryzyko hiperkaliemii znacząco wzrasta. Do leków tych należą m.in. telmisartan, walsartan, kaptopryl, enalapryl, lizynopryl, eplerenon i spironolakton. Ich lista jest jednak znacznie dłuższa. Zdarza się, że pacjenci przyjmują zestaw witamin i minerałów z potasem lub też sam potas bez konsultacji z lekarzem. Jeśli dodatkowo nie stosują leków oszczędzających potas, a praca nerek jest prawidłowa, raczej nie powinno dojść do rozwoju hiperkaliemii. Sytuacja ta zmienia się znacząco, jeśli pacjent stosuje leki zatrzymujące potas lub ma nie w pełni wydolne nerki. Między innymi właśnie dlatego niewskazane jest samodzielne podejmowanie decyzji o suplementacji potasu. 

Przyczyną wysokiego potasu może być też uwalnianie znacznych ilości potasu z komórek. Proces ten może wystąpić w przebiegu kwasicy  cukrzycowej, rozpadu komórek białaczkowych czy też hemolizy. W ich wyniku dochodzi do przemieszczania się dużych ilości potasu z wnętrza komórek do przestrzeni pozakomórkowej. Podwyższony potas bywa też wynikiem błędu laboratoryjnego. Czasami różne przyczyny hiperkaliemii nakładają się na siebie, prowadząc do nadmiaru potasu w surowicy.

Nadmiar potasu – objawy

Wysoki potas – objawy mogą być zróżnicowane i w dużym stopniu zależą od stopnia nasilenia hiperkaliemii. Łagodnie lub umiarkowanie podwyższony potas może nie wiązać się z żadnymi dolegliwościami. Bezobjawowa hiperkaliemia może być wówczas wykryta przypadkowo. Jeśli hiperkaliemia ma większe natężenie, mogą pojawić się takie objawy jak:

·         osłabienie, szybkie męczenie się, splątanie, zaburzenia czucia, drgawki,

·         zaburzenia pracy serca, uczucie jego kołatania, 

·         słabe lub nieregularne tętno,

·         ból w klatce piersiowej,

·         trudności z oddychaniem, duszność,

·         bóle mięśni.

Za wysoki potas – objawy dotyczą głównie układów mięśniowego, nerwowego oraz krwionośnego. Warto jednak dodać, że nie u wszystkich pacjentów z ciężką hiperkaliemią pojawiają się jej symptomy. Zaburzenie to może przebiegać bezobjawowo nawet pomimo znacznie podwyższonego potasu. Jeśli przyczyną wysokiego potasu jest choroba nerek lub serca, związane z nią dolegliwości mogą ulec nasileniu. Dolegliwości ze strony układu krążenia mają większe natężenie u pacjentów z niewydolnością serca lub innymi chorobami tego narządu. 

Nadmiar potasu – objawy i sygnały ostrzegawcze zaburzeń poziomu potasu mogą nie występować nawet przy ciężkiej hiperkaliemii. Pierwszym symptomem może być wówczas nagłe zatrzymanie krążenia, które stwarza realne zagrożenie dla zdrowia i życia chorego. 

Najczęstsze przyczyny niedoborów potasu oraz jego podwyższonego poziomu w surowicy dotyczą zaburzonej pracy nerek. Przy zbyt niskim stężeniu potasu częściej pojawiają się tego objawy niż przy hiperkaliemii. Oba zaburzenia mogą mieć groźny przebieg i zagrażać zdrowiu, a także życiu pacjenta.

Hiperkaliemia – jak jest leczona?

Przedawkowanie potasu – objawy ciężkiej hiperkaliemii mogą być na tyle poważne, że wymagają szybkiej interwencji lekarskiej i udzielenia pacjentowi odpowiedniej pomocy. Leczenie powinno być dostosowane do poziomu potasu, stopnia nasilenia objawów oraz przyczyny hiperkaliemii. Terapia powinna być wielotorowa. Jeśli pojawiają się zaburzenia pracy serca, lekarz może podjąć decyzję o dożylnym podaniu wapnia. Choć wapń nie obniża wysokiego potasu, to zapobiega groźnym zaburzeniom rytmu serca. Podana może być te insulina, która powoduje przesuwanie potasu z przestrzeni pozakomórkowej do wnętrza komórek. 

Standardowo stosowane są też leki, których celem jest usunięcie nadmiaru potasu z organizmu. Mogą być to leki moczopędne zwiększające wydalanie potasu z moczem czy też żywice jonowymienne wiążące potas w jelicie grubym. Na początek działania tych leków trzeba jednak poczekać dłużej, przynajmniej 1-2 godziny. U części pacjentów wykonuje się także dializę lub podaje inne leki, takie jak np. glikokortykosteroidy. Jednocześnie, konieczne jest znalezienie przyczyny wysokiego potasu oraz jej wyeliminowanie, o ile jest to możliwe. Niezbędne jest również ograniczenie podaży potasu. W jakich produktach znajdziesz potas? Pierwiastek ten znajduje się w wielu owocach (również owocach suszonych), warzywach, nasionach roślin strączkowych, kakao, orzechach, pestkach i produktach pochodzenia mięsnego. Potas występuje powszechnie w produktach spożywczych więc zalecane jest głównie ograniczenie spożycia tych pokarmów, w których zawartość potasu jest szczególnie duża.

Czego nie jeść przy wysokim poziomie potasu? Wskazane jest ograniczenie spożycia produktów szczególnie bogatych w ten pierwiastek, takich jak suszone owoce, pomidory, ziemniaki, szpinak, nasiona roślin strączkowych, pestki, nasiona i orzechy. Konieczne jest też odstawienie suplementów, w których składzie znajduje się potas.

Przedawkowanie potasu wymaga także odstawienia wszelkich leków zawierających ten pierwiastek lub wpływających na jego zatrzymywanie w organizmie. Może więc zachodzić konieczność zamiany stosowanych dotychczas preparatów na takie, które nie prowadzą do wzrostu poziomu potasu w surowicy. Warto dodać, że nie zawsze istnieje możliwość usunięcia przyczyny hiperkaliemii. U tych pacjentów ważne jest więc regularne kontrolowanie poziomu potasu w organizmie. 

Hiperkaliemia należy do dość częstych zaburzeń elektrolitowych, która u wielu pacjentów przebiega bezobjawowo. Brak objawów sprawia, że jest ona trudna do wykrycia, a chory o istnieniu tego stanu może dowiedzieć się podczas przypadkowo wykonywanych badań laboratoryjnych. Pacjenci, którzy znajdują się w grupie ryzyka wystąpienia hiperkaliemii powinni regularnie monitorować poziom potasu w surowicy. Nadmiar potasu jest niebezpieczny i może poważnie zaburzać pracę serca, układu mięśniowego oraz układu nerwowego. W razie wykrycia hiperkaliemii pacjent powinien znaleźć się pod opieką lekarza, który opracuje plan leczenia i wdroży terapię wyrównującą poziom potasu w organizmie.