Zespół jelita drażliwego (IBS) - przyczyny, objawy, leczenie

Zespół jelita drażliwego, czyli irritable bowel syndrome (IBS) to choroba przewlekła związana z jelitem cienkim i grubym o charakterze czynnościowym. Towarzyszy jej złożony zespół objawów, wśród których wymienia się ból brzucha i dysfunkcje związane fizjologicznym oddawaniem kału. 

Jak często występuje zespół jelita drażliwego? Problem IBS dotyczy ok. 4% populacji. Jednak zależnie od zakątka świata odnotowuje się różnice sięgające od kilku do kilkudziesięciu procent (ok. 30% w Meksyku). Grupą, w której najczęściej stwierdza się IBS to osoby w wieku 18-39 lat z 2-krotną przewagą u kobiet. Jest to choroba dominująca w krajach zachodnich, a w obrębie USA i Kanady tyczy się aż 25% ludności, gdzie ⅔ to kobiety.

Zespół jelita drażliwego diagnozuje się wg Kryteriów Rzymskich IV. W definicji tej choroby możemy przeczytać, że IBS towarzyszy zaburzony rytm wypróżnień i zmiana w motoryce jelit. W chorobie jak zespół jelita drażliwego nie stwierdza się:

• tła organicznego (np. zmian anatomicznych)
• biochemicznego (np. związanego z ograniczoną aktywnością specyficznych enzymów lub receptorów w obrębie danego narządu).

Rodzaje zespołu jelita nadwrażliwego

Zespół jelita drażliwego skupia wokół siebie zróżnicowane objawy i odmienną częstość występowania, co rzutuje na wspólny, ale jednocześnie odmienny obraz kliniczny choroby. Wyróżnia się cztery podtypy IBS, biorąc pod uwagę skalę BSF (określa uformowanie stolca) oraz Kryteria IV Rzymskie: 

• IBS z biegunką - występuje tutaj stolec określony na skali jako 6 (kłaczaste kawałki) i 7 (wodnisty stolec bez elementów stałych)
• z zaparciem -  stolec w skali 1 (pojedyncze zbite grudki) i 2 (podłużny grudkowaty kał)
• mieszany - występuje tutaj postać 1, 2, 6 i 7
• nieokreślony.

Zespół jelita drażliwego IBS - objawy

Mimo występowania czterech różnych podtypów zespołu jelita drażliwego wspólnym mianownikiem jest ból brzucha. Jego charakter jest dwojaki - ból brzucha w IBS jest nawracający (okresowy) lub stały. Najczęściej zlokalizowany w podbrzuszu po lewej stronie. Dodatkowo określa się go jako ostry, spastyczny, kurczowy, co ważne nie występuje w nocy i nie wybudza ze snu. Wyjątek stanowią pacjenci z IBS i bezsennością, u których odnotowuje się nocne bóle brzucha. 

Kolejny typowy objaw dla zespołu jelita drażliwego to biegunka lub zaparcia. Biegunka w IBS jest zwykle półpłynna, wodnista, w której brak uformowania stolca. Na wystąpienie biegunki w IBS znaczenie ma stres, częściej występuje ona rano. W przypadku zaparcia w IBS stwierdza się spadek w częstości oddawania stolca. Oprócz tego defekacji towarzyszy niewspółmierny wysiłek fizyczny, a pacjent kończy oddawanie stolca z uczuciem niedostatecznego wypróżnienia. Część pacjentów z IBS odnotowuje za to czasowe występowanie okresu biegunkowego przemiennie z zaparciowym - czyli IBS podtyp mieszany

Inne równie istotne objawy zespołu jelita drażliwego to:

• wzdęcia brzucha,
• obecność śluzu w kale,
• zgaga, nudności, wymioty,
• zmęczenie i bóle głowy,
• zaburzenia nastroju, w tym lęk lub depresja.
   

Niekiedy obecne mogą być również problemy z pęcherzem moczowym, bóle pleców czy czynnościowe zaburzenie oddawania stolca typowe dla postaci zaparciowej IBS.

Zespół jelita drażliwego - przyczyny

Jaka jest przyczyna zespołu jelita drażliwego? Obecnie dokładna etiologia choroby nie jest znana, jednak IBS uznaje się za chorobę wieloczynnikową. Dla jej wystąpienia znaczenie mają zarówno czynniki środowiskowe, jak i genetyczne czy psychospołeczne. Oprócz tego istotne są nietolerancje pokarmowe, przewlekły stres i przebyte operacje.

Najważniejsze czynniki mające znaczenie dla pojawienia się IBS to:

• zaburzona oś jelita-mózg,
• nadwrażliwość trzewna,
• nasilenie aktywności układu współczulnego i spadek przywspółczulnego,
• zaburzona flora jelitowa,
• zakażenia m.in. bakteryjne i wirusowe.
   

Co więcej kryje się za niektórymi przyczynami zespołu jelita nadwrażliwego?

Oś mózgowo-jelitowa a zespół jelita drażliwego

Zaburzenia w obrębie osi mózgowo-jelitowej przekładają się na wzmożoną ruchliwość jelit zależnie od stresu. Oprócz tego typowe sygnały docierające do jelit i z nich wychodzące są nieco inaczej odbierane. Dodatkowo nakłada się zmiana w zakresie czucia trzewnego - jelita jako narząd reagują nadmiernie względem standardowych bodźców (dochodzi przykładowo do poszerzenie jelita). Jak się również okazuje za IBS odpowiedzialny może być również mózg, który w części korowej wykazuje odmienną aktywność.

Układ nerwowy a jelito drażliwe

Dla funkcjonowania układu pokarmowego istotną rolę odgrywa układ nerwowych współczulny i przywspółczulny. Oba odpowiadają za ruchliwość poszczególnych narządów np. funkcje skurczowe mające na celu przesuwanie się pokarmu. Oprócz tego odpowiadają również za produkcję soków trawiennych, co uznaje się jako funkcję wydzielniczą. W IBS homeostaza pomiędzy tymi układami jak zaburzona. Słabnie aktywność układu przywspółczulnego na korzyść większego udziału układu współczulnego. Co oznacza to w praktyce? Układ współczulny odpowiada za przyspieszenie perystaltyki, dlatego w postaci biegunkowej występuje wzmożona motoryka jelit. W przypadku zaparć ilość skurczów maleje i pasaż jelitowy jest osłabiony.

Dysbioza w IBS

Ogromne znaczenie dla IBS ma flora bakteryjna, która w zespole jelita drażliwego jest zaburzona zarówno ilościowo jak i jakościowo. Jedną z przyczyn jest nadmierne stosowanie antybiotyków lub nieodpowiednia dieta. Ma to swoje konsekwencje w postaci rozrostu bakteryjnego, na który osoby z IBS są 4-5 krotnie bardziej narażone. Zaburzona flora zmienia profil “metaboliczny” w jelitach, gdzie nasilona jest fermentacja cukrów. Oprócz tego dominacja niektórych szczepów odpowiada za osłabienie bariery jelitowej, co wzmaga nieszczelność jelit. Nie bez znaczenia oprócz zmian jak dysbioza mają infekcje w obrębie jelit, które mogą być wywołane przez patogenne bakterie, wirusy i pasożyty.

Test na jelito drażliwe, czyli diagnostyka IBS

Dla diagnostyki zespołu jelita drażliwego istotny jest wywiad, w którym ból brzucha związany ze zmiennością wypróżnień jest niezbędny do rozpoznania IBS. Badania w IBS to m.in. badanie przedmiotowe, które zwykle wolne jest od jakichkolwiek odchyleń. Za wyjątek można uznać wrażliwość odcinka jelita grubego - esicy. 

W IBS nie stwierdza się również objawów alarmowych, którymi są np. obecność krwi w stolcu, niezamierzona utrata wagi ciała, gorączka, niedokrwistość, nieprawidłowości w badaniu brzucha czy zwiększona liczba białych krwinek. Warto również podkreślić, że szczyt zachorowań to 18-39(40) lat. Dlatego też u osób po 40. i 50. roku życia IBS nie jest typową chorobą czynnościową jelit.

Warto jednak podkreślić, że ból brzucha w IBS powinien występować stale lub okresowo i spełniać takie warunki jak:

• powtarzalność
• obecność bólu 6 miesięcy temu lub wcześniej
• występowanie bólu 1 dzień lub więcej w tygodniu przez ostatnie 3 miesiące i wiąże się z nim wypróżnienie / częstotliwość wypróżnienia / wygląd stolca.

Badania jelit, krwi i kału w IBS

W ramach diagnostyki jelita drażliwego przeprowadza się badania krwi żylnej (morfologia) i oznaczenie białka C-reaktywnego oraz OB dla wykluczenia tła infekcyjnego dolegliwości. Oprócz tego IBS jest różnicowany względem celiakii. Dlatego wykonuje się badania na nietolerancję glutenu. Do oznaczeń w ramach diagnostyki IBS względem innych chorób np. nieswoistej choroby zapalnej jelit należy oznaczenie białka jakim jest kalprotektyna (badana w kale). Niekiedy konieczne mogą okazać się kolonoskopia i gastroskopia (szczególnie u pacjentów po 40. i 50 roku życia).

Zależnie od płci i wieku oprócz dodatkowych badań endoskopowych pomocne są również oznaczenie innych parametrów jak:

• enzymy wątrobowe (ALAT, ASPAT, GGTP),
• markery nowotworowe typowy dla raka jajnika do oznaczenia u kobiet z uporczywym wzdęciem i zaparciem,
• TSH razem z FT3, FT4 - dla oceny tarczycy, w celu wykluczenia nadczynności,
• posiew kału w kierunku bakterii, pasożytów i grzybów.
   

Warto również podkreślić, że brak jest typowych markerów mogących potwierdzić, wykluczyć czy sprawdzać postęp leczenia zespołu jelita drażliwego.

Badania i profil diagnostyczny w IBS powinien wykluczać inne choroby jelitowe, układowe i metaboliczne jak:

• w biegunkowym IBS - nadczynność tarczycy, chorobę Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, mikroskopowe zapalenie jelita, infekcje grzybicze / wirusowe bakteryjne jelit, celiakię, nietolerancje pokarmowe, nowotwory jelit,
• w zaparciowym IBS - endometriozę jelitową, przepuklinę, nowotwory (m.in. trzustki), porfirię.

Zespół jelita drażliwego - leczenie

Leczenie zespołu jelita drażliwego to przede wszystkim trzy podstawowe punkty jak:

• dieta
• psychoterapia
• leczenie farmakologiczne.
   

Pokrótce na czym polegają wymienione wyżej możliwości leczenia IBS?

Zespół jelita drażliwego - dieta

Dieta w IBS powinna zawierać ograniczoną ilość sacharydów mogących ulec fermentacji. Chodzi o FODMAP, czyli oligosacharydy, disacharydy i monosacharydy oraz poliole. Jakich substancji słodzących należy unikać? Jest to m.in. sacharoza, fruktoza, laktoza, sorbitol. Oprócz tego część osób z IBS może odczuć pewną ulgę eliminując z diety gluten, który nie musi świadczyć o jego nietolerancji, a nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten. Warto wspomnieć, że ogromne znaczenie ma odpowiedni rodzaj błonnika. Chodzi konkretnie o błonnik rozpuszczalny, ponieważ postać nierozpuszczalna obecna w otrębach może zaostrzyć przebieg. Dlatego w IBS zastosowanie znalazła łuska babki jajowatej i płesznik.

IBS i psychoterapia

Psychoterapia i wsparcie psychologiczne są zależne od zapotrzebowania chorego i jego preferencji co do wyboru tej metody. Sytuacje stresowe mogą niejednokrotnie nasilać objawy IBS, jednak warto mieć na uwadze jedną z podstawowych statystyk, że osoby z IBS bardzo często równolegle mierzą się z lękami i depresją, a sama choroba i jej zaostrzenie zależy od czynników psychospołecznych.

Stosowane leki w zespole jelita nadwrażliwego

Leczenie farmakologiczne to w głównej mierze łagodzenie objawów, w tym bólu brzucha, zależnie od postaci IBS biegunki i zaparć, a także innych objawów jak np. wzdęć. Leki na zespół jelita drażliwego to zróżnicowana grupa produktów. Oprócz tego stosuje się również leki z grupy antydepresantów, które mają znaczenie dla czynności jelit i odczuwanych dolegliwości bólowych. Przykładowo wśród leków przeciwdepresyjnych stosuje się amitryptylinę lub fluoksetynę (działanie mniej udokumentowane niż amitryptyliny i inne Trójpierścieniowe Leki Przeciwdepresyjne - TLPD). Inna grupa wykorzystywanych w farmakoterapii preparatów to leki spazmolityczne, czyli rozkurczające mięśniówkę gładką jelit. Typowi przedstawiciele to drotaweryna, hioscyna, mebeweryna, alweryna oraz olejek z mięty pieprzowej. Istotne są również probiotyki w leczeniu IBS, jednak warto wiedzieć, że znaczenie mają konkretne szczepy, które mogą łagodzić biegunkę jak np. Lactobacillus plantarum 299v, Lactobacillus rhamnosus GG czy Bifidobacterium infantis łagodzący wzdęcia. W przypadku fazy zaparciowej w IBS stosuje się makrogole lub laktulozę, a w biegunce loperamid (lek zapierający) lub rifaksyminę (antybiotyk).

Zespół jelita drażliwego to schorzenie, które dotyczy znacznego grona osób. Zanim dojdzie do postawienia właściwej diagnozy i wykluczenia innych czynnościowych chorób jelit, mija wiele miesięcy w czasie których pacjent zmaga się z bólem i zaburzeniami wypróżniania.  Stan ten łagodzić mogą dostępne leki bez recepty. Mowa tutaj o środkach na zaparcia, biegunki i probiotyki. Nie mniej jednak ważne są również równowaga psychiczna pacjenta i jego odporność stres.